NHẬT KÝ HÀNH TRÌNH – Ernesto Che Guevara

24 – Trên đất mẹ Pachama

Đến ba giờ sáng, những tấm chăn của cảnh sát Peru cho chúng tôi mượn đã chứng tỏ tính hữu dụng khi giúp chúng tôi duy trì được hơi ấm. Viên cảnh sát trực đánh thức chúng tôi dậy vì có một chiếc xe tải đang đến Ilave. Chúng tôi cảm thấy rất buồn khi phải chia tay họ. Trời đêm lẽ ra sẽ rất tuyệt vời nếu không khí không lạnh buốt như thế. Chúng tôi được ưu tiên cho vài miếng ván để ngồi nhằm ngăn cách chúng tôi khỏi cái mùi khó chịu và đám chấy rận bên dưới. Chỉ khi chiếc xe bắt đầu lên dốc, chúng tôi mới thấy hết sự khắc nghiệt của nơi này: không còn mùi nào có thể phảng phất và ngay cả một con rận khỏe nhất cũng không thể nhảy lên người chúng tôi tìm nơi trú ẩn. Gió thổi như đập vào người và chỉ trong vài phút, toàn thân chúng tôi đã lạnh cóng. Chiếc xe tiếp tục leo dốc, và trời càng lúc càng lạnh dữ dội. Để khỏi bị văng ra khỏi xe, chúng tôi buộc phải thò tay ra ngoài tấm chăn bảo vệ để bám vào thành xe. Thật là khó thay đổi tư thế mà không đụng đầu vào phía sau xe. Gần sáng thì bộ chế hòa khí bị trục trặc và xe phải ngừng lại, lúc này chúng tôi đang ở gần điểm cao nhất của con đường, với độ cao khoảng 5.000 mét. Một vài nơi, mặt trời bắt đầu mọc và những tia sáng lờ mờ dần thay thế bóng tối đang vây quanh chúng tôi. Hiệu ứng tâm lý của mặt trời thật là diệu kỳ: mặc dù mặt trời chưa lên khỏi đường chân trời nhưng chỉ cần tưởng tượng hơi ấm do mặt trời mang đến, chúng tôi đã cảm thấy dễ chịu.

Ở phía bên kia của con đường rộng lớn có rất nhiều loại nấm hình bán nguyệt – là loại cây duy nhất ở vùng này – và chúng tôi đành phải hái nấm để cố nhóm lửa nấu nước từ một ít tuyết. Có lẽ cảnh hai đứa chúng tôi uống trà đã làm những thổ dân thích thú – cảm giác này cũng giống như lúc chúng tôi nhìn thấy trang phục truyền thống của họ – bởi vì họ liên tục hỏi chúng tôi bằng một thứ tiếng Tây Ban Nha đứt quãng rằng tại sao chúng tôi lại đổ nước vào một cái bình như thế. Chiếc xe tải nhất quyết không chịu chở chúng tôi đi tiếp, vì thế tất cả mọi người phải lội bộ ba cây số trong tuyết. Thật ấn tượng khi nhìn những thổ dân rảo bước trong tuyết, đôi chân trần chai cứng của họ dường như chẳng làm họ lo lắng, trong khi ngón chân chúng tôi bắt đầu tê cóng cho dù chúng tôi mang giày ống đã mòn vẹt và vớ len. Với nhịp bước đều đặn, mệt mỏi, họ đi thành một hàng dài như đàn lạc đà không bướu. Sau khi được sửa chữa tại khu đất gồ ghề gần đó, chiếc xe tải tiếp tục lên đường. Với tinh thần phấn khởi, chúng tôi đã vượt qua ngọn đèo cao nhất, nơi có một cái tháp kỳ lạ xây dựng bằng những khối đá có kích thước không đều và trên đỉnh tháp là một cây thánh giá. Khi chiếc xe chạy ngang qua tháp thì hầu như mọi người trên xe đều nhổ nước bọt, còn một hoặc hai người khác thì làm dấu thánh trước ngực. Tò mò, chúng tôi hỏi ý nghĩa của nghi thức kỳ lạ này nhưng chỉ có sự yên lặng trả lời chúng tôi. Mặt trời chiếu những tia nắng ấm áp và thời tiết tương đối dễ chịu hơn khi chúng tôi đổ dốc, luôn đi theo hướng của một con sông mà chúng tôi thấy bắt nguồn từ đỉnh núi và dần dần mở rộng. Xung quanh chúng tôi là những đỉnh núi phủ đầy tuyết. Những con lạc đà không buớu và lạc đà lông dài lạnh lùng nhìn khi xe chạy ngang qua, trong khi vài con lạc đà hoang Vicuna chạy trốn.

Tại một điểm dừng dọc đường, một thổ dân rụt rè đến gần chúng tôi cùng với người con trai nói tiếng Tây Ban Nha khá giỏi, và bắt đầu hỏi chúng tôi về “vùng đất tuyệt vời của Peron”. Trí tưởng tượng của chúng tôi được kích thích bởi quang cảnh hùng vĩ và ngoạn mục mà chúng tôi vừa đi qua nên thật dễ dàng để chúng tôi vẽ nên những sự kiện phi thường, làm tràn ngập tâm trí người thổ dân đang lắng nghe những câu chuyện về cuộc sống bình dị và tươi đẹp trên đất nước chúng tôi. Qua người con trai, người thổ dân hỏi xin chúng tôi một bản sao hiến pháp Argentina với tuyên ngôn về quyền của những người cao tuổi, và chúng tôi nhiệt tình hứa sẽ gởi cho ông ta một bản. Khi tiếp tục chuyến đi, người đàn ông này lấy ra từ trong bộ quần áo một trái bắp ngon và đưa cho chúng tôi. Chúng tôi bẻ trái bắp làm đôi và thanh toán thật nhanh. Vào giữa buổi chiều, bầu trời trên đầu chúng tôi trở nên xám xịt nặng nề. Chúng tôi đi ngang qua một vùng đất hấp dẫn, ven đường là những tòa nhà phong kiến được xây bằng những tảng đá khổng lồ, giờ đây đã bị xói mòn. Trên bức tường lâu đài có lỗ châu mai, có máng xối cũ, và những quái thú khổng lồ khắc chạm trên tường dường như đang đứng canh và bảo vệ sự yên tĩnh cho những nhân vật thần thoại cư ngụ bên trong. Cơn mưa bụi đôi khi mơn man trên mặt chúng tôi giờ đây đã nặng hạt hơn và trở thành cơn mưa như trút nước. Tài xế gọi “các bác sĩ Argentina” và mời chúng tôi vào trong cabin, là nơi thoải mái nhất. Chúng tôi kết bạn ngay với một giáo viên ở Puno, người bị chính phủ sa thải vì là thành viên của APRA(1). Người đàn ông này, rõ ràng là có dòng máu bản địa, biết rất nhiều câu chuyện kỳ lạ về phong tục tập quán và văn hóa của thổ dân, làm chúng tôi say mê với hàng ngàn giai thoại và kỷ niệm về cuộc đời giáo viên của ông. Nghe theo tiếng gọi của dòng máu thổ dân, ông đã đứng về phía những người Aymara trong những cuộc tranh luận bất tận giữa những chuyên gia tại khu vực, chống lại người Coya mà ông gọi là bọn ladino(1) hèn nhát. Ông cũng cho chúng tôi câu trả lời về nghi thức kỳ lạ do những thổ dân đi cùng chuyến xe với chúng tôi thực hiện lúc sáng sớm. Đến đỉnh cao nhất của ngọn núi, người thổ dân kính dâng tất cả những nỗi buồn của mình cho Pachamama, Mẹ Đất, dưới hình thức biểu tượng là một hòn đá. Những hòn đá ấy tích lũy dần thành cái tháp mà chúng tôi đã thấy. Khi người Tây Ban Nha đến chinh phục vùng đất này, họ đã cố hủy diệt niềm tin ấy của thổ dân nên đã ra lệnh bãi bỏ những nghi thức như thế. Nhưng họ đã không thành công. Các giáo sĩ người Tây Ban Nha đành phải chấp nhận nghi thức của thổ dân, nhưng đặt thêm một cây thánh giá trên mỗi đống đá. Tất cả những điều này xảy ra vào bốn thế kỷ trước (theo lời kể của Garcilaso de la Vega(2)) và theo đánh giá của chúng tôi qua số thổ dân làm dấu thánh, Thiên Chúa giáo ở đây không phát triển được bao nhiêu. Cùng với sự phát triển của phương tiện giao thông hiện đại, những thổ dân trung thành ngày nay biểu hiện niềm tin bằng cách nhổ ra lá coca nhai nát thay vì đặt những hòn đá, điều này sẽ mang những nỗi buồn phiền của họ về với Mẹ Đất Pachamama.

Lời nói đầy nhiệt huyết của người giáo viên cất cao và ngân vang khi ông nói về những thổ dân, giống dân Aymara đã từng ngăn chặn những đạo quân Inca, và giọng nói ấy chợt trầm xuống khi ông nói đến tình trạng hiện thời của người thổ dân, bị đối xử tàn bạo bởi nền văn minh hiện đại và bởi những người anh em, những thổ dân lai châu Âu, những người đã ra sức chèn ép dân Ayrama để giành lấy vị trí của họ giữa hai thế giới của thổ dân và người da trắng. Ông nói đến nhu cầu phải xây dựng trường học để định hướng cuộc sống của thổ dân trong thế giới của riêng họ, cho phép họ đóng một vai trò quan trọng trong cái thế giới đó; ông nói đến nhu cầu phải thay đổi về cơ bản đối với hệ thống giáo dục hiện thời, một hệ thống mà hiếm hoi lắm mới cho thổ dân cơ hội được học hành (và phải theo kiểu của người da trắng), còn phần lớn là nhồi nhét vào đầu họ sự tủi nhục và uất ức khiến họ không thể giúp được đồng bào của mình, cũng như không thể nào đấu tranh trong một xã hội da trắng đầy thù nghịch đã từ chối không chấp nhận họ. Số phận của những con người đau khổ đó bị phụ thuộc vào bộ máy chính quyền quan liêu và rồi họ chết đi trong niềm hy vọng rằng thế hệ con cái của họ, với dòng máu thuộc địa chảy mạnh mẽ trong huyết quản, một ngày nào đó và bằng một cách nào đó sẽ thực hiện được mục tiêu mà cả đời họ hằng khao khát. Nhìn bàn tay nắm chặt lại của ông, bất cứ ai cũng có thể cảm nhận được đây là sự thú nhận của một con người bị giày vò bởi chính nỗi bất hạnh của mình. Có phải ông là một sản phẩm tiêu biểu của nền “giáo dục” chỉ làm tổn hại con người, hay ông đang tự nhượng bộ bản thân trước sức mạnh diệu kỳ của “giọt máu thuộc địa” chảy trong ông, thậm chí khi đó là giọt máu của người phụ nữ lai châu Âu đáng thương phải bán mình cho một trùm chính trị tại địa phương hoặc đó là kết quả của một cô trinh nữ thổ dân bị ông chủ Tây Ban Nha cưỡng hiếp trong một lần say rượu?

Nhưng cuộc hành trình của chúng tôi sắp kết thúc và người giáo viên trở nên im lặng. Con đường uốn lượn và chúng tôi vượt qua một cây cầu bắt ngang một con sông mà lúc sáng sớm chúng tôi cứ tưởng là một con suối nhỏ. Ilave đã ở bờ bên kia.

XEM TIẾP: 25 – Đi qua hồ mặt trời