Tranh cãi về vai trò, đóng góp của chữ quốc ngữ cũng như “công” hay “tội” của linh mục Alexandre de Rhodes cho thấy rằng để nhìn nhận về những di sản của giáo dục dưới thời thuộc địa là không đơn giản.
Chúng tôi đã chôn họ xuống cát như những con chuột, những người đàn ông An Nam rất xấu xí, gầy gò, rách rưới, khốn khổ, chỉ được trang bị giáo, súng cũ gỉ…
Nhìn một cách khái quát có thể thấy trong lịch sử cận – hiện đại thế giới đã xuất hiện ít nhất ba làn sóng thức tỉnh của chủ nghĩa dân tộc với bản chất và đặc điểm khác nhau.
Từ 1860-1880, những toan tính của Chính quyền thuộc địa Pháp trong việc cơ cấu đô thị Hà Nội vững chắc đã thay đổi. Những kẻ đi chinh phục không còn cho thấy nhu cầu phải xoá sạch cái cũ trước khi xây dựng.
“Sứ mệnh khai hóa” là đặc trưng riêng biệt của chủ nghĩa thực dân Pháp mà các nhà lý luận thực dân Pháp đề cao để phân biệt với kiểu thực dân “con buôn” của Anh hay Hà Lan.
Tai hại của nghề “người làm ngựa kéo người” về phương diện xã hội và chính trị, không phải là nhỏ, nó đã gây nên cả một chế độ bóc lột tàn ác và dã man giữa chủ, cai và phu xe…
Cuốn “Tâm lý học dân tộc An Nam” bị chỉ trích gay gắt, không phải vì Paul Giran chỉ ra sự thấp kém của người An Nam, mà vì ông đã đặt dân tộc An Nam dưới lăng kính của kẻ thực dân đi “khai hóa văn minh”.
Năm 1858, liên quân Pháp – Tây Ban Nha chính thức tấn công Đà Nẵng, sau đó đưa quân vào đánh chiếm miền Nam. Từ đây theo gót giày thực dân từ Nam ra Bắc, nước mất chùa tan…
Ngày nay với việc luật pháp và các chuẩn tắc quốc tế phát triển, việc đe dọa sử dụng vũ lực theo đó cũng bị hạn chế. Tuy nhiên ngoại giao pháo hạm, hay ngoại giao cưỡng bức, vẫn tiếp tục là “chiếc gậy” được một số cường quốc sử dụng.
Cuộc chinh phục đế quốc Aztec của Tây Ban Nha năm 1520 –1521 đã ảnh hưởng đến việc thống trị Tân thế giới (châu Mỹ) của châu Âu và mở ra một tuyến đường thương mại qua Thái Bình Dương tới Viễn Đông.