Cuộc bảo vệ mỏ đồng Tụ Long trước hoạt động xâm lấn của người Hán

Thấy kho của nằm sát mình, người Trung Quốc”động lòng”, và đã có nhiều hành động xâm phạm. Vua Lê Dụ Tông đã lệnh cho Tế tửu Nguyễn Công Thái thực hiện việc cắm mốc bên sông Đổ Chú, xác định vùng mỏ Tụ Long là của Việt Nam.  

Cuộc bảo vệ mỏ đồng Tụ Long trước hoạt động xâm lấn của người Hán

Thổ ti Vân Nam trắng trợn chiếm mỏ đồng

Sự giàu có của vùng mỏ Tụ Long từ lâu đã bị quan lại, thổ ti Vân Nam (Trung Hoa) dòm ngó. Tháng 5, mùa hè năm Chính Hòa thứ 8 (1687) ba châu trên vùng biên giới thuộc 2 tỉnh Tuyên Quang và Hưng Hóa là Vị Xuyên, Bảo Lạc và Thủy Vĩ đã bị các thổ ti tại Mông Tự và Phủ Khai Hóa (Trung Hoa) lấn chiếm. Triều đình An Nam đã rất nhiều lần sai sứ sang Trung Quốc để khiếu nại nhưng đều thất bại, kể ra có:

– Năm Chính Hòa thứ 11 (1690) có các Chánh sứ là Nguyễn Danh Nho, Nguyễn Quí Đức và các Phó sứ Nguyễn Tiến Sách, Trần Đảo.
– Năm Chính Hòa thứ 18 (1697) Chánh Sứ là Nguyễn Đăng Đạo và Nguyễn Thế Phán, các phó Sứ là Đặng Đình Tướng và Nhữ Tiên Hiền.

Đến năm 1724 trong khoa thi Hoàng Từ (ngày 25-8 âm lịch) Chúa Trịnh Cương đã ra lệnh những người dự thi soạn thảo một bức thư trả lời Tổng đốc Vân Nam (nhà Thanh), trong đó trình bày các lý lẽ tỏ ra rằng “các trại, ải ở Tuyên Quang, Hưng Hóa và xương đồng ở núi Mã Yên, thuộc Tụ Long đều thuộc bờ cõi nước ta, cách rất xa phủ Khai Hóa thuộc Vân Nam; nước ta đời này qua đời khác vẫn giữ đất ấy và bảo vệ được yên ổn, chứ không phải bá chiếm đất đai của phủ Khai Hóa…”

Sự giận dữ của Chúa Trịnh Cương có lẽ do Tổng đốc Vân Nam là Cao Kỳ Chác (Trác) đã ra lệnh cho Tổng thôi Dương Gia Công qua sông (Đổ Chú?) để chiếm mỏ đồng làng Bán Gia và mỏ kẽm Kha Khôn (thuộc Tụ Long) đầu năm 1724. Chúa Trịnh Cương đòi sai Chấn thủ Trịnh Kinh ra mật lệnh cho các tù trưởng, thổ dân chống lại sự tiến quan của Trung Hoa và giữ chân chúng lại, Trịnh Kinh chặn đầu đóng quân tại làng Phù Lung.

Sau rất nhiều thư từ qua lại, thông điệp có cả lời dọa nạt Từ Kỳ Chác “phía chúng tôi cũng không thiếu các yếu tố để thiết lập lại quyền của mình. Các ông không có căn bản để nói rằng các bằng chứng của các ông thì chắc chắn đúng ở từng chữ và tài liệu của Trung Hoa thì đáng nghi ở mọi chi tiết…”. Đến tháng 4 năm 1728 hoàng đế Trung Hoa gửi các ủy viên đến Khai Hóa để làm thủ tục phân giới.

Nhà Lê cho cắm mốc biên cương

Ngày 18 tháng 9 năm 1728 (niên hiệu Bảo Thái) Vua Lê Dụ Tông sai sứ bộ gồm Tể tửu Nguyễn Công Thái và Tả Thị lang Bộ Binh Nguyễn Huy Nhuận (Nhận) đến dựng bia đá tại bờ sông Đổ Chú. Vụ thương thảo này mất 5 năm và chúng ta giành lại được 17 làng sau, Nhĩ Hồ, Mạnh Đính, Phù Ni, Phù Châu, Chĩ Giang, Phù Không, Ma Hô, Bố Mạ, Hồ Khâm, Mã Khao, Tà Lộ, Yên Mã, Mã Thọ, Tụ Kha, Thông Sự, Phù Li và Mã Đề (gồm mỏ đồng Tụ Long và 4 xã ở Bảo Sơn).

Hai ông Nguyễn Công Thái và Nguyễn Huy Nhuận đã xông pha lăn lộn ở những nơi lam chướng hiểm trở, đi qua các cùng xưởng bạc, xưởng đồng nhận ra đúng chỗ sông Đổ Chú. Trong khi bọn Ngô Sĩ Côn, Vương Vô Đảng và những kẻ khác (Vân Nam) “muốn ăn chặn”, chỉ láo ở đoạn sông khác hòng chiếm mỏ đồng Tụ Long. Rất quyết liệt và sáng tạo, hai ông đã cho “dựng bia ở nơi giáp giới ngay”.

Nguyễn Công Thái hay Nguyễn Kim Thái, Nguyễn Công Thể (sinh 1684-mất 1758) người làng Sợi Tơ Vàng, xã Kim Lũ, huyện Thanh Trì. Ông đỗ Giải nguyên năm 18 tuổi, năm 31 tuổi đậu “Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, Khao thi năm Ất Mùi 1715. Trong 40 năm làm quan ông giữ các chức vụ: Hiến sát xứ Nghệ An, Đốc đồng xứ Thanh Hóa, Tế tửu Quốc Tử Giám, Tham tụng, Thượng Thu Bộ Lại, phong Công thần, tuốc Kiền Quận Công.

Ông là một trong “Tràng An tứ hổ” ở cuối thế kỷ 17 và là 1 trong 5 vị “Phụng thị Ngũ Lão” (về hưu lỗi lạc được ra nắm triều chính). Sau khi mất ông được triều đình truy tặng hàm Thái Bảo. Nguyễn Công Thái là vị quan thanh liêm, cương trực Tuy là thày dạy học của Chúa Trịnh Sâm nhưng ông luôn khước từ mọi ân huệ và tiền bạc mà học trò tặng. Ngày giỗ kị của gia đình, ông không tiếp tân khách và không bao giờ nhận quà biếu.

Ông chính là người được Chúa Trịnh Cương tin cẩn giao trọng trách lấy lại “kho tiền” và 40 dặm đất giàu có vùng biên cương.

.

Những khó khăn của hành trình cắm mốc chỉ vài dòng trong “Khâm định Đại Nam Hội điển Sử Lệ” như trên nhưng thực tế có muôn ngàn trở ngại, vất vả mà chỉ có vị quan Tế Tửu Nguyễn Công Thái dũng cảm và tài đức làm được.

Vùng Tụ Long, núi đứng cao vót, trước sau tả hữu đều có núi, “có sông Đổ Chú ở nơi ấy, núi này ở giữa cao tuyệt, có những cây tùng lâu đời xanh tốt, thân cây được mười chét (mười người ôm). Đây là núi rất cao ở phía tây Sông Lô”, “Vùng Tụ Long thì bị hiện tượng băng giá, nước đóng băng, lạnh khủng khiếp, mùa hạ vẫn mặc quần áo nhồi bông, sương mù dày đặc, không nhìn xa hơn một thước”, “Làng Triều Cảng có dòng suối Sâm Mộc, nước suối này thì độc. Qua làng Na Thậm vượt qua ba rặng núi bằng một con đường hẹp và nguy hiểm, các ải thì rất đẹp”…

Việc đi lại rất khó khăn. Ngựa chở đồng từ mỏ Tụ Long về Hà Giang mất 5 ngày, giá 1 lạng bạc 2 phân cho 100 cân đồng (60 kg), hơn một tháng lương thợ mỏ. Muối từ thủ phủ vùng giá 3 quan 2 tiền 100 cân, lên đến Tụ Long có giá 20 quan tiền (gấp 6 lần).

Không rõ ông Tế tửu Nguyễn Công Thái đi theo hành trình nào để đến được Tụ Long và sông Đổ Chú. Có các cách đi từ Hà Giang lên mỏ Tụ Long như sau:

– Hà Giang, cửa sông Chỉ Tha – làng Bắc Phẫu (Phấn Võ) rồi đến Mang Đồng qua Bản Chất đến Tụ Long. Tổng cộng 5 ngày đường.
– Làng Y La, Lương Quán hướng trái anh làng Khương Nẫm và Lịch Hạ – Nhâm Mục đi lên qua làng Lạc Thượng và Trình Ký – rẽ phải qua làng Thủy Gia… đến làng Yên Quảng, chợ của Thể Đôn (8 ngày), qua làng Nam Xa và Chu Ri đến Tụ Long. Tổng cộng 11 ngày đường.
– Theo ngả tả ngạn sông chảy từ Đại Đồng đến Tụ Long, Đường này đến Thể Đôn 3-5 ngày, đến Tụ Long thêm 3 ngày nữa.
– Theo ngả hữu ngạn sông chảy từ Đại Đồng đi qua các tổng Mông Sơn, Cẩm Ơn, Thạch An, Trúc Lầu, Chân Thủy Vì. Tổng cộng 12 ngày đường.

Cuối cùng bia đá được dựng với hàng chữ:

“Lấy mốc sông Đổ Chú làm căn cứ, ngày 18 tháng 9 năm Ung Chính thứ 6 (1728) chúng ta là Nguyễn Huy Nhuận, Tả Thị Lang Bộ Binh và Nguyễn Công Thái, Tế Tửu Quốc Từ Giám, được triều đình ủy sai, vàng theo chỉ dụ, lập bia đá này”.

Năm 1829 đám thổ phỉ người Thanh (Trung Hoa) gây rối vùng Tụ Long và phá hủy bia đá dựng năm 1728. Năm 1832 Vua Minh Mạng cho dựng nhà bia mới. Sau này Vua Tự Đức (Nguyễn Phúc Hồng Nhậm 1847 – 1883) có xem lại việc này và cầm bút phê rằng “Đạo bầy tôi phải như thế”.

Đến thời thực dân Pháp đô hộ nước ta, theo các Thoả-ước năm 1887, Thoả-ước năm 1895 và Định-ước 1897 với Trung Quốc, Pháp lần lượt nhượng vùng đất Tụ Long biên giới của Việt Nam cho Trung Quốc, nhập vào phủ Khai Hóa, tỉnh Vân Nam. Ta đã mất hẳn mỏ đồng Tụ Long.

Theo KIẾN THỨC

Tags: , , , , ,