⠀
Vốn trí tuệ và vấn đề phát huy sức mạnh văn hóa của người Việt
Rất dễ nuôi ảo tưởng rằng vốn trí tuệ của chúng ta dồi dào. Bốn nghìn năm lịch sử để lại cho chúng ta một chuỗi quặng tài nguyên văn hóa khổng lồ, nhưng chúng chưa thể trở thành tài sản trí tuệ.
Năm 2017, Comicola, một công ty xuất bản của những họa sĩ trẻ tổ chức một chiến dịch gây quỹ cộng đồng. Họ muốn có tiền làm một dự án mà đáng ra Việt Nam phải có từ lâu: biến các họa tiết cổ thời Lý, Lê trung hưng và thời Nguyễn thành đồ họa. Sau khi được chuyển thể, nó sẽ được đăng tải miễn phí cho cộng đồng sử dụng.
Comicola sau đó chuyển thể được 200 hoa văn Đại Việt cổ, và giữ đúng lời hứa đăng nó lên mạng. Hiện nay, nếu một họa sĩ đi tìm kiếm “họa tiết cổ” trên Google, có khả năng rất cao họ sẽ tìm thấy kết quả của dự án này.
Đó là tiên nữ, là nghê, là la hầu, là rất nhiều bản đồ án mà chỉ cần nhìn vào, một người Việt Nam sẽ nhận ra sự quen thuộc. Chúng không giống Trung Quốc, khác hẳn Hàn Quốc và cũng không phải là Nhật. Có những thứ đã ăn sâu vào tiềm thức tới mức chỉ cần nhìn qua, ta cũng có thể nhận ra rằng đó là một họa tiết Đại Việt.
Một số nhà thiết kế đã hưởng lợi từ nỗ lực đó. Ngày nay, bạn có thể tìm thấy trên mạng vài thương hiệu phụ kiện điện thoại có vẽ hoa văn thủy ba (thời Nguyễn), hay là một nhãn đồ uống sử dụng hoa văn La Hầu (thời Lê trung hưng). Những sản phẩm mỹ thuật ứng dụng này được thị trường đón nhận tích cực.
Nhưng 200 hoa văn được chuyển đổi sang file vector đó, đến nay vẫn là một trong những dự án số hóa quy mô nhất từng được thực hiện. Tài nguyên mà tiền nhân để lại và làm nên không gian mỹ thuật Việt đòi hỏi hàng chục nghìn, thậm chí hàng trăm nghìn bản vẽ như vậy. Một vài chục bản vẽ, không có ý nghĩa gì khi bàn đến mỹ thuật thời Lý hay thời Lê trung hưng. Khi các họa sĩ cảm ơn Comicola vì đứng ra làm một việc như thế, một câu hỏi đồng thời xuất hiện: tại sao chúng ta chỉ có thế?
Nếu bạn đi tìm kiếm các bài báo với từ khóa “tài nguyên văn hóa dồi dào”, bạn sẽ gặp vô thiên lủng các tuyên bố như vậy. Nhưng tài nguyên văn hóa dồi dào rốt cục là gì, có ích lợi gì, khai thác thế nào? Khi nghĩ đến văn hóa như một hoạt động kinh tế, chúng ta nhận ra rằng “tài nguyên” là một khái niệm khá mông lung. Ta cần các dạng vốn.
Vốn cho hoạt động sản xuất được phân loại thành 4 dạng phổ biến: vốn con người, vốn hạ tầng (vật lý), vốn trí tuệ và vốn tài chính. Trong đầu tư cho văn hóa, vốn tài chính chúng ta xác định thua luôn. Gần đây, xuất hiện đề xuất dành 350.000 tỷ để “chấn hưng văn hóa” trong giai đoạn đến 2035. Con số này chỉ bằng ngân sách hoạt động của tập đoàn Disney trong 3 tháng.
Nhưng vốn hạ tầng chúng ta không quá bất lợi: trong bối cảnh thế giới phẳng, hạ tầng số của nước ta đủ để “chiến đấu” và quảng bá giá trị văn hóa Việt Nam.
Cần xem xét vốn con người và vốn trí tuệ của văn hóa Việt Nam. Đầu tiên là vốn con người: Nếu bạn đi tìm kiếm các nhân vật có tầm ảnh hưởng đến văn hóa thế giới của Hàn Quốc, ví dụ như Bong Joon-ho (đạo diễn phim Parasite), hay SangYup Lee (Phó chủ tịch phụ trách thiết kế của Hyundai-Kia), bạn sẽ thấy rằng họ học đại học trong nước. Đó là nỗ lực đầu tư của chính phủ nước này cho các ngành đào tạo về khoa học nhân văn, nghệ thuật, mỹ thuật ứng dụng, thiết kế… từ bốn thập kỷ trước, khi họ quyết định sẽ chinh phục thế giới bằng cái đẹp.
Chúng ta có một chiến lược đào tạo như thế chưa, khi bàn đến phát huy sức mạnh văn hóa?
Sau đó là sự thiếu hụt vốn trí tuệ. Rất dễ nuôi ảo tưởng rằng vốn trí tuệ của chúng ta dồi dào. Bốn nghìn năm lịch sử để lại cho chúng ta một chuỗi quặng tài nguyên văn hóa khổng lồ, nhưng chúng chưa thể trở thành tài sản trí tuệ. Hãy quay trở lại với ví dụ ở đầu bài viết này.
Một tấm bia đá nằm trong một ngôi đình cổ ở Vĩnh Phúc không phải là một dạng vốn có thể đem đi “thi đấu” trên mặt trận toàn cầu. Nó chỉ phục vụ cho mục tiêu bảo tồn, lưu giữ, chứ không phải là quảng bá, hay khó lòng tham gia vào việc xây dựng “quyền lực mềm” của quốc gia thông qua văn hóa. Nhưng một file vector vẽ lại họa tiết con la hầu trên tấm bia đó, lại trở thành tài sản, là thứ mà các họa sĩ có thể dùng để phát triển thành những sản phẩm gây thương nhớ với cả triệu người trên thế giới.
Chúng ta có một chiến lược biến những tài nguyên văn hóa của mình thành tài sản trí tuệ có thể khai thác hay chưa?
Ta không thể “phát huy” văn hóa mà vốn tài chính chắc chắn thua, vốn con người không biết bao giờ mới đuổi kịp, còn vốn trí tuệ thì mãi mãi ở dạng cái bia đá, tiết mục diễn xướng trực tiếp của nghệ nhân, hay tệ hơn, mãi mãi là một văn bản nằm trong thư viện. Bạn sẽ không thể tìm thấy hầu hết các trường ca lớn của các cộng đồng dân tộc Việt Nam dưới dạng đã được số hóa trên mạng.
Đừng trách một nhà biên kịch trẻ nếu anh ta “tham khảo” một cốt truyện phương Tây cho bộ phim đang viết – nó sẵn có hơn nhiều so với việc đi tìm sử thi Tây Nguyên. Đến cả bản in giấy có khi còn khó tìm chứ đừng nói tới bản sách số. Và cũng không thể trách một nhà thiết kế thời trang nếu chị ta không ứng dụng hệ thống hoa văn của đồng bào người Dao, Thái hay Mường vào các tác phẩm của mình: chị không có đủ nguồn lực để tự thực hiện nghiên cứu trên thực địa; trong khi hệ thống mỹ thuật này không-tồn-tại ở bất kỳ đâu dưới dạng số.
Trước khi bàn đến vốn tài chính, số vốn mà chúng ta biết là như muối bỏ bể, liệu ta có nên dừng lại và nghĩ về các loại vốn khác?
Theo ĐỨC HOÀNG / AN NINH THẾ GIỚI
