⠀
Từ ‘Đào, phở và piano’ đến phân cực phe phái trên Facebook
Cuộc chiến quan điểm trên mạng xã hội đem khán giả đến cho Đào, phở và piano; nó cũng đồng thời mang đến cho người dùng một cơ hội để ngẫm nghĩ: ta có đủ tỉnh táo, để không lún quá sâu vào những cuộc tranh cãi không hồi kết trên các nền tảng online?
Tác giả: Lang Minh, nhà tư vấn giáo dục cao cấp cho Hệ sinh thái giáo dục khởi nghiệp MindX.
Bạn tôi, một doanh nhân bận rộn, quyết định lùi chuyến công tác nước ngoài lại một ngày, đi xem bằng được phim “Đào, phở, và piano” để tự kiểm chứng xem bên nào có lý hơn trong cuộc chiến quan điểm đang diễn ra trên mạng xã hội.
Giữa muôn vàn lý do để thưởng thức tác phẩm điện ảnh, chúng ta có thêm một lý do mới lạ: xem vì mạng xã hội cãi nhau. Theo lý thuyết marketing cổ điển, đây là tiếp thị bằng truyền miệng (hiệu quả cao và gần như miễn phí) hoặc kiểu quảng cáo bằng vấn đề gây tranh cãi.
Nhưng điều làm tôi chú ý là cuộc tranh cãi này chứa đựng đa dạng thông tin tiêu cực điển hình của mạng xã hội: tin giả, sự kiện ngụy tạo (alternative fact); và đặc biệt là phân cực phe phái (polarization) khi cố đặt bộ phim vào bối cảnh nặng tính yêu/ghét: chủ nghĩa thực dân, thị trường hóa điện ảnh…
Một sự kiện văn hóa xã hội không quá hệ trọng cũng gây ra sự chia rẽ sâu như vậy thì những sự kiện hệ trọng hơn sẽ gấp bội lên mức nào; hay trên mạng xã hội, lòng người lúc nào cũng sẵn sàng chia phe?
Câu hỏi tương tự cũng xuất hiện trong cuốn Cỗ máy hỗn loạn (The Chaos Machine) – xuất bản năm 2022 của Max Fisher, ký giả chuyên theo dõi các vấn đề chính trị quốc tế cho tờ New York Times. Cuốn sách mở đầu từ câu chuyện bài đăng của các hội nhóm chống tiêm vaccine bỗng xuất hiện ngày càng nhiều trên mạng xã hội. Cứ lũy tiến dần theo thời gian, tác giả bàng hoàng nhận ra mối liên hệ giữa bài đăng tiêu cực trên mạng xã hội với những cuộc thảm sát có yếu tố chính trị ở Myanmar và Sri Lanka.
Fisher cho rằng thuật toán phân phối tin tức – cơ chế tự động quyết định cái gì sẽ xuất hiện trên bảng tin (newsfeed) của cá nhân giữa hàng vạn bài đăng – đang ưu tiên cho các tin tức có tính chia rẽ. Tại sao tin tức gây chia rẽ lại cuốn hút con người tương tác trực tuyến đến vậy?
Về kỹ thuật, các thuật toán có ưu tiên cho tin tức chia rẽ bởi một bà mẹ sẵn lòng tin tưởng vào vaccine có thể không dành nhiều thời gian cho mạng xã hội. Nhưng khi tin tức về chống vaccine xuất hiện, bà mẹ đó sẽ phải đọc, phải tương tác để phản đối những quan điểm trái ngược nhằm khẳng định lại niềm tin của mình cũng như bảo vệ cộng đồng (một trẻ không tiêm vaccine có thể mắc bệnh rồi lây nhiễm cho các trẻ còn lại). Sự bất đồng nhanh chóng bùng phát thành phẫn nộ khi cuộc tranh cãi về khoa học sớm chuyển sang công kích cá nhân, công kích niềm tin, tín ngưỡng của nhau… do mạng xã hội chẳng có quy định cứng nào về tranh luận.
Lượng tương tác tăng nhanh và các cỗ máy phân phối tin tức tin rằng mình đã thành công cả về lượng lẫn chất (tăng cả các tin tức về khuyến khích vaccine). Chúng tiếp tục vòng lặp kỹ thuật đó.
Nhưng về mặt xã hội, hệ quả phức tạp hơn. Dần dần người dùng sẽ bị bao vây bởi các tin tức gây chia rẽ; họ sẽ thấy mạng xã hội của mình thành cộng đồng “đạo đức”, ngập tràn các tin tức có tính xúc phạm, những lời kêu gọi “thánh chiến” để bảo vệ những gì cộng đồng tin là đúng, khỏi những kẻ thù vô hình sau bàn phím. Những cuộc chiến ấy dần hình thành nên nhân dạng số (digital persona) của bạn, khiến bạn có xu hướng rơi sâu vào việc nhìn tin tức nào cũng thành chia phe tranh cãi. Những thông tin tự thân (không chứa tính phân cực), dần dần và vô hình, biến mất khỏi bảng tin mạng xã hội của bạn.
Một nghiên cứu từ Đại học New York phân tích hơn 500.000 tin nhắn về các vấn đề chính trị nóng bỏng (ví dụ: biến đổi khí hậu, kiểm soát súng, LGBTQ) trên Twitter. Đối với mỗi từ mang tính cảm xúc đạo đức mà mọi người sử dụng trong tin nhắn, khả năng được người khác đăng lại tin nhắn đó cao hơn từ 15 đến 20%.
Nghiên cứu này với dữ liệu Facebook cũng chỉ ra việc bổ sung tên phe nhóm, đảng phái vào bài đăng sẽ tăng tỷ lệ bài đăng đó được chia sẻ lên 67% và tăng số lượng phản ứng “tức giận”.
Dù chưa có nghiên cứu nào khẳng định thuật toán là tác nhân chính yếu gây nên tình trạng trên, hay chúng là quy trình không thể đảo ngược, đa số khẳng định rằng mạng xã hội có vai trò nhất định. Các nhà sáng lập mạng xã hội đã có nhiều hứa hẹn chấm dứt thuật toán có tính chia rẽ, nhưng tình hình chưa được cải thiện là bao.
Từ góc độ xã hội, cơn phẫn nộ đạo đức trực tuyến này gây cản trở nghiêm trọng cho nhận thức và hành động của cộng đồng. Sự tác động của cảm xúc, hạ thấp và đơn giản hóa vấn đề thành hai mặt đúng – sai hạn chế cách tiếp cận theo hướng đa dạng góc nhìn và các phương hướng giải quyết. Người dùng ít quan tâm đến chất lượng tin tức mà chú trọng vào thang đo của sự phẫn nộ. Tất cả cản trở cộng đồng đưa ra một tầm nhìn chung, cùng phát triển trong đa dạng.
“Rã cực” (thoát khỏi tình trạng phân đôi mọi thứ) thành cái đích mà cả chính quyền, xã hội, công ty công nghệ và cá nhân hướng đến. Nhưng con đường có vẻ ngày một dài thêm trong thời đại của thuật toán gây phẫn nộ. Từ góc độ người dùng mạng xã hội, mỗi bài đăng đều có thể tác động đến nền tin tức chung của cộng đồng trực tuyến, và khi ảnh hưởng đó là tiêu cực, tác động ngược lại với mỗi cá nhân sẽ được nhân lên gấp nhiều lần.
Cuộc chiến quan điểm trên mạng xã hội đem khán giả đến cho Đào, phở và piano; nó cũng đồng thời mang đến cho người dùng một cơ hội để ngẫm nghĩ: ta có đủ tỉnh táo, để không lún quá sâu vào những cuộc tranh cãi không hồi kết trên các nền tảng online?
Theo VNEXPRESS
