Góc nhìn tâm lý học về cảm xúc của con người

Ngày nay, chúng ta nghe rất nhiều đến trí tuệ cảm xúc (EQ), vai trò quan trọng của cảm xúc được đa phần mọi người quan tâm và trở thành yếu tố quan trọng không thể phủ nhận trong lối sống của mỗi chúng ta.

Bài viết của Bác sĩ Nhiêu Quang Thiện Nhân.

Có rất nhiều cảm xúc mà một con người có thể trải nghiệm. Rất nhiều như vậy, làm thế nào chúng ta có thể nhận diện những “dòng nước hỗn loạn” của cảm xúc, mà không bị tràn đầy, mất kiểm soát? Trong khi thật khó để hiểu được tất cả cảm xúc khác nhau. Đặc biệt khi tâm trí chúng ta trong tình trạng căng thẳng, bị rơi vào phản ứng chiến đấu hoặc chạy trốn (fight or fly). Khi đó, các cảm xúc xuất hiện một cách mãnh liệt, tâm trí không thể duy trì sự tỉnh táo và khả năng kiểm soát nữa. Lúc đó, những gì chúng ta biết về cảm xúc của mình và phản ứng cảm xúc phù hợp đặt biệt hữu ích.

Cảm xúc là gì?

Cảm xúc là một trạng thái trải nghiệm tích cực hoặc tiêu cực có liên quan đến các vận hành của hệ thống thể lý và tâm lý tạo ra những thay đổi về sinh lý, hành vi và suy nghĩ của một người hoặc con vật. Từ đó, 2 nhà Tâm lý học Don Hockenbury và Sandra E. Hockenbury, mô tả cảm xúc được cấu thành bởi ba thành phần cấu tạo nên gồm:

– Trải nghiệm chủ quan
– Phản ứng sinh lý
– Phản ứng hành vi (biểu cảm)

Ngoài việc cố gắng xác định cảm xúc là gì, các nhà nghiên cứu cảm xúc cũng cố gắng xác định và phân loại các cảm xúc khác nhau . Các nghiên cứu tâm lý và hiểu biết về cảm xúc cũng đã thay đổi qua thời gian:

Năm 1972, nhà tâm lý học Paul Eckman cho rằng có sáu cảm xúc cơ bản phổ biến khắp các nền văn hóa của con người: sợ hãi, ghê tởm, giận dữ, bất ngờ, hạnh phúc và buồn bã.

Năm 1999, ông đã mở rộng danh sách này để bao gồm một số cảm xúc cơ bản khác, bao gồm bối rối, phấn khích, khinh miệt, xấu hổ, tự hào, hài lòng và vui chơi.

Vào những năm 1980, Robert Plutchik đã giới thiệu một hệ thống phân loại cảm xúc khác được gọi là “bánh xe cảm xúc”. Các cảm xúc cơ bản được xây dựng trên các cập đối lập, và cường độ được thể hiện qua độ đậm nhạt của màu sắc. Mô hình này còn chứng minh cách các cảm xúc khác nhau có thể được kết hợp hoặc trộn lẫn với nhau, giống như cách một họa sĩ trộn các màu cơ bản để tạo ra các màu khác.

Năm 2016, ông điều chỉnh và bổ sung lại lý thuyết của mình với tám cảm xúc chính làm nền tảng cho tất cả cảm xúc khác mà chúng ta có, và các cặp cảm xúc đối lập được diễn tả bao gồm:

– Buồn là đối nghịch với niềm vui.
– Niềm tin là trái ngược với sự ghê tởm.
– Sợ hãi là trái ngược với sự tức giận.
– Bất ngờ là trái ngược với kỳ vọng.

Nguồn gốc của cảm xúc

Câu hỏi về nguồn gốc của cảm xúc được cha đẻ của thuyết tiến hóa, Charles Darwin lý giải: Cảm xúc tiến hóa để cho phép con người và động vật sống thích nghi, sống sót và sinh sản. Tình yêu sự vui thú giúp con người tìm kiếm bạn tình và sinh sản. Sự sợ hãi buộc con người phải chiến đấu hoặc chạy trốn khỏi kích thích mang lại nguy hiểm. Vì vậy, cảm xúc tồn tại giúp chúng ta thích nghi và sinh tồn. Cảm xúc thúc đẩy con người phản ứng kịp thời trước các kích thích ngoài môi trường, giúp nâng cao cơ hội sống sót.

Một lý giải khác của James – Lange cho rằng: Khi gặp một kích thích từ bên ngoài môi trường, dẫn đến một phản ứng sinh lý bên trong cơ thể. Lúc này, cảm xúc của bạn sẽ xuất hiện phụ thuộc vào cách bạn diễn giải những phản ứng sinh lý đó. Ví dụ, giả sử khi bạn đi trong khu rừng và nhìn thấy một con thú nguy hiểm. Bạn bắt đầu run rẩy, tim bạn bắt đầu đập nhanh. James – Lange cho rằng ở tình huống đó, bạn sẽ diễn giải những phản ứng sinh lý của mình và đưa ra kết luận rằng bạn đang sợ hãi (“Tôi đang run rẩy, vì vậy tôi sợ hãi”). Theo học thuyết này, bạn không run rẩy vì bạn sợ, thay vào đó, bạn cảm thấy sợ hãi vì mình đang run rẩy.

Việc đi tìm một nguồn gốc bản chất nhất của cảm xúc vẫn là nhiệm vụ các nhà khoa học đang theo đuổi. Cho đến hiện tại, vẫn chưa có một kết luận chắc chắn, nhưng chúng ta không thể phủ nhận rằng, mỗi lý giải được đề xuất và sử dụng nó đều có ý nghĩa giúp chúng ta hiểu các góc nhìn khác nhau của cảm xúc.

Ba yếu tố cấu thành nên cảm xúc

Ba yếu tố cấu thành nên cảm xúc của hai nhà Tâm lý học Don Hockenbury và Sandra E. Hockenbury, là một lý thuyết được sử dụng khá phổ biến hiện nay. Ba thành phần bao gồm: trải nghiệm chủ quan, phản ứng sinh lý và phản ứng hành vi.

1. Kinh nghiệm chủ quan

Trong khi các quan niệm lúc bấy giờ tin rằng các cảm xúc cơ bản được mọi người trên toàn thế giới trải nghiệm một cách phổ quát bất kể bối cảnh hay nền văn hóa, thì các nhà nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, trải nghiệm cảm xúc mang tính chủ quan cao. Như khi chúng ta có các khái niệm phổ quát cho cảm xúc như “tức giận”, “buồn bã” hoặc “hạnh phúc” dù ở bất cứ đâu trên thế giới, nhưng các trải nghiệm của chúng ta về những cảm xúc này có thể “đa dạng” hơn, nhờ có tính chủ quan.

Hãy xem xét sự tức giận, ví dụ như tất cả cảm xúc tức giận đều giống nhau. Thế nhưng chúng ta đều từng trải qua những trải nghiệm riêng biệt từ mức độ tức giận nhẹ cho đến phẫn nộ mù quáng. Thêm vào đó, chúng ta không hẳn sẽ luôn luôn trải qua các hình thức đơn nhất của từng cảm xúc. Các cảm xúc đôi khi cũng phối hợp, hòa trộn với nhau qua các sự kiện hoặc tình huống khác nhau trong cuộc sống của chúng ta. Ví dụ như khi bắt đầu với một công việc mới, bạn có thể cảm thấy vừa phấn khích vừa lo lắng. Kết hôn hoặc có con có thể được đánh dấu bằng nhiều cảm xúc khác nhau, từ niềm vui đến sự lo lắng. Những cảm xúc này có thể xảy ra đồng thời, hoặc bạn có thể cảm nhận chúng lần lượt từ lần này đến lần khác.

2. Phản ứng sinh lý

Nếu bạn đã từng cảm nhận rằng dạ dày mình đang co thắt vì lo lắng hoặc tim đập mạnh vì sợ hãi, thì đó là khi các cảm xúc cũng gây ra phản ứng sinh lý mạnh mẽ. Nhiều phản ứng sinh lý mà bạn gặp phải khi xuất hiện một cảm xúc, chẳng hạn như lòng bàn tay ướt đẫm mồ hôi hoặc tim đập như đánh trống,… các phản ứng này được điều chỉnh bởi hệ thần kinh giao cảm, một nhánh của hệ thống thần kinh tự chủ.

Hệ thống thần kinh tự chủ kiểm soát các phản ứng của cơ thể khi chúng ta không tự chủ, chẳng hạn như lưu lượng máu lưu thông và vận hành của hệ thống tiêu hóa. Hệ thần kinh giao cảm có trách nhiệm kiểm soát các phản ứng chiến đấu hoặc chạy trốn của cơ thể. Khi đối mặt với mối đe dọa nguy hiểm ngoài môi trường, cơ thể rơi vào trạng thái căng thẳng, nó sẽ tự động chuẩn bị cho cơ thể bạn chạy trốn khỏi nguy hiểm hoặc đối mặt trực diện với mối đe dọa.

Trong khi các nghiên cứu ban đầu về sinh lý học của cảm xúc có xu hướng tập trung vào các phản ứng tự chủ này, thì nghiên cứu gần đây đã nhắm đến vai trò của bộ não trong cảm xúc. Khoa học hình ảnh về não bộ đã chỉ ra rằng hạch hạnh nhân, một phần của hệ thống limbic, đặc biệt đóng vai trò quan trọng trong cảm xúc và nỗi sợ hãi. Bản thân hạch hạnh nhân là một cấu trúc nhỏ, hình quả hạnh có liên quan đến việc tạo ra các trạng thái thúc đẩy, tạo động lực sinh tồn như tạo cảm giác đói và khát cũng như điều khiển trí nhớ và cảm xúc.

Các nhà nghiên cứu đã sử dụng khoa học hình ảnh về não để chỉ ra rằng khi con người khi đứng trước một hình ảnh là mối đe dọa, hạch hạnh nhân sẽ được kích hoạt. Và tổn thương cho hạch hạnh nhân cũng đã được ghi nhận là làm suy giảm, mất cảm xúc sợ hãi, gia tăng hành vi nguy cơ.

3. Phản ứng hành vi

Thành phần cuối cùng có lẽ là một thành phần mà bạn dễ dàng kết nối nhất với biểu hiện cảm xúc trong thực tế. Trong cuộc sống, chúng ta dành thời gian nhiều để giao tiếp, diễn giải, kết nối những biểu hiện cảm xúc với những người xung quanh chúng ta. Khả năng hiểu chính xác những biểu hiện này của chúng ta gắn liền với cái mà các nhà tâm lý học gọi là trí tuệ cảm xúc và những biểu hiện này có mối liên hệ mật thiết với ngôn ngữ cơ thể của mỗi chúng ta.

Nghiên cứu cho thấy các phản ứng hành vi của cảm xúc mang tính phổ quát, chẳng hạn như một nụ cười để biểu thị hạnh phúc hoặc nhăn mặt để biểu thị nỗi buồn. Các chuẩn mực văn hóa xã hội cũng đóng một vai trò trong cách chúng ta thể hiện và giải thích về cảm xúc. Ví dụ như ở Nhật Bản, mọi người có xu hướng che dấu phản ứng của sự sợ hãi hoặc ghê tởm khi có cha hoặc ông có mặt trong tình huống giao tiếp. Tương tự, các nền văn hóa phương Tây như Hoa Kỳ việc thể hiện cảm xúc tiêu cực một mình và trước sự hiện diện của những người khác có vẻ dễ dàng hơn, trong khi các nền văn hóa phương đông như Nhật Bản khó được chấp nhận hơn.

Cảm xúc là một phạm trù đa dạng và tinh tế. Đôi khi chúng ta tưởng chừng như mình hoàn toàn nắm bắt được cảm xúc của chính mình. Nhưng có những thời điểm ta trống rỗng và bất lực trước chính thứ cảm xúc ấy. Hiểu về cảm xúc là một nhiệm vụ không đơn giản nhưng hoàn toàn khả thi. Đó là một tiến trình được xây dựng trên chính cách chúng ta hiểu, chấp nhận và cởi mở với những cảm xúc của chính mình.

Theo YOUMED.VN

Tags: Tâm lý học