Bàn về sức mạnh của âm nhạc

Âm nhạc gắn liền với đời sống loài người, hiện diện suốt cả một vòng sinh tử, từ tiếng mẹ ru thuở lọt lòng và những bài hát đồng dao khắc vào tâm can bài học đầu đời về kĩ năng sống, từ tiếng hát giao duyên tuổi yêu đương và những bài ca hòa theo nhịp điệu lao động, cho đến những khúc hát bản đàn gắn với sinh hoạt tập thể, tế lễ, thờ cúng, ma chay…

Bài viết của Nhà Nghiên cứu lý luận phê bình âm nhạc Nguyễn Thị Minh Châu

Tính nhân văn trong âm nhạc

Âm nhạc làm giàu đời sống tinh thần, cân bằng trạng thái tâm sinh lý, đưa con người ta gần với nhau hơn trong sự đồng cảm và hướng thiện. Âm nhạc – nhất là tác phẩm không lời, là ngôn ngữ đối thoại toàn cầu, không cần phiên dịch. Hơn thế nữa, Giao hưởng số 9 của Beethoven còn được chọn như một thông điệp của trái đất gửi vào vũ trụ tới các hành tinh khác.

Âm nhạc khiến ta thấy yêu đời, khích lệ ta vượt lên những cản trở tưởng như không thể vượt qua, giúp ta chế ngự nỗi sợ hãi, sự cô đơn để vươn tới điều kỳ diệu. Có lẽ vì thế mà trong chuyến du hành vũ trụ đầu tiên của lịch sử loài người, Gagarin lại mong muốn được nghe bài hát Cuộc sống ơi ta mến yêu người.

Sức mạnh huyền bí của âm nhạc được tôn vinh trong rất nhiều truyền thuyết từ Đông chí Tây. Tiếng hát mê hồn đã giúp Orpheus chinh phục cả quỷ dữ, đưa chàng vượt qua mấy tầng địa ngục kinh hoàng để cứu vợ. Âm nhạc trong cổ tích Việt Nam cũng lắm phép màu: nghe tiếng đàn kêu tích tịch tình tang của Thạch Sanh mà Công chúa khỏi câm, còn lũ giặc rã rời vì nhớ vợ con, chẳng đánh cũng tan tác.

Không chỉ là thần thoại cổ tích, âm nhạc trong đời sống có tác động ngoài sức tưởng tượng. Âm nhạc được sử dụng như thần dược, như chất kích thích hoặc thuốc giảm đau, thậm chí còn là một thứ “dopping hợp pháp” giúp vận động viên đạt được kết quả vượt bậc. Ở một đất nước chiến tranh liên miên như Việt Nam, sức mạnh tinh thần, sức mạnh đồng đội từ âm nhạc được vận dụng tối đa. Chiến binh cần tiếng trống, tiếng kèn xung trận. Người tù Cách mạng cần tiếng hát lạc quan. Trong chiến tranh Vệ quốc, khi miền Bắc cất cao “Tiếng hát át tiếng bom”, thì miền Nam tha thiết “Tôi hát cho đồng bào tôi nghe”. Biết bao kỷ niệm chiến trường khắc sâu trong đời những người làm nhạc: có người nuốt nước mắt cất tiếng hát để giảm bớt đau đớn cho anh thương binh đang phải cưa chân không thuốc gây mê.

Giới y ở nhiều nước không chỉ dùng âm nhạc để giảm đau (kể cả cơn đau lúc chuyển dạ), mà còn lập ra một chuyên ngành có tên musictherapy – âm nhạc điều trị học. Người ta đã thử nghiệm chữa bệnh bằng nhạc Mozart. “Hiệu ứng Mozart” có thể xoa dịu cơn đau và bệnh nhân phục hồi sức khỏe nhanh hơn. Ký ức âm nhạc lâu bền hơn ký ức lời nói. Âm nhạc lưu giữ kỷ niệm và tái hiện phần đời đã qua nên còn góp phần phục hồi trí nhớ cho bệnh nhân alzheimer. Nhờ tác dụng cải thiện kỹ năng giao tiếp với cộng đồng, âm nhạc còn được dùng để chữa trị bệnh tự kỷ, trầm cảm, tâm thần.

Những tác phẩm âm nhạc có giá trị nghệ thuật và nhân văn là yếu tố quyết định làm nên môi trường âm nhạc tốt, và một môi trường âm nhạc tốt chính là điều kiện tốt để nuôi dưỡng nhân cách. Âm nhạc khơi gợi và phát triển trí tưởng tượng đầy sáng tạo vốn có ở trẻ thơ. Âm nhạc rèn rũa tính kiên trì và tinh thần kỉ luật. Một nguyên tắc bắt buộc tuân thủ khi hòa tấu là mọi thành viên đều phải biết nghe nhau, thấu hiểu và tôn trọng nhau.

Âm nhạc còn chuyển tải những bài học lịch sử, nhất là những tác phẩm mang tính sử thi. Nhìn lại nền nhạc mới Việt Nam có thể thấy lại những trang sử vẻ vang về những tháng năm chiến tranh vệ quốc. Tác phẩm âm nhạc là phương tiện tuyệt vời để dạy sử, để giáo dục tinh thần công dân, tình yêu cộng đồng và niềm tự hào dân tộc.

Tác phẩm âm nhạc mang đậm tính dân tộc là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, là lời khẳng định bản sắc của một quốc gia trước thế giới. Bản sắc truyền thống của cộng đồng nhỏ làm nên sự sống còn của nền văn hóa cộng đồng đó trước các cộng đồng lớn hơn. Mỗi dân tộc thiểu số, mỗi địa phương góp thêm tính đặc thù riêng trong sự đa dạng của văn hóa một quốc gia. Mỗi quốc gia nhỏ lại góp thêm nét độc đáo trong sự đa sắc của văn hóa nhân loại.

Tính hủy diệt của âm nhạc?

Với sứ mệnh lớn lao như thế, âm nhạc được ví như món quà thượng đế ban tặng con người, cứu rỗi và nâng tầm con người lên cao. Song cũng chính âm nhạc lại là “thủ phạm” hại người, kích động người nghe gào thét, điên khùng, ngất xỉu, thậm chí tự tử. Một ca khúc quần chúng hình thức giản đơn chứa đựng cảm xúc riêng tư như Gloomy Sunday của Seress (Chủ nhật buồn hay còn gọi là Bài hát tử thần) mà cũng từng biến thành giọt nước tràn ly cho tình trạng tâm lý tuyệt vọng trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế sau Thế chiến I, khiến cả trăm người tìm đến cái chết.

Bị biến thành công cụ của những xu hướng cực đoan, âm nhạc dễ gây phản cảm, phản tác dụng. Khi đặt tiêu chí “âm nhạc vị âm nhạc” vào vị trí độc tôn, người làm nhạc coi đây là trò chơi âm thanh, chỉ chú trọng đến kỹ thuật và hình thức biểu hiện, cốt gây ấn tượng bất thường, phá cách, độc chiêu, thậm chí quái dị đến mức chỉ còn là thứ âm nhạc phản âm nhạc. Với họ, sáng tạo âm nhạc phải được tự do tuyệt đối, không bị ràng buộc bởi những gì thuộc thuần phong mỹ tục, luân lý đạo đức, cái tốt và cái thiện.

Độc tôn tiêu chí “âm nhạc vị nhân sinh” lại có nguy cơ dẫn đến tình trạng cực đoan khác, ở đó âm nhạc đơn thuần là một công cụ tuyên truyền cổ động. Chỉ nặng về chức năng tuyên truyền, tác phẩm dễ bị giáo điều, gượng ép, khô cứng. Trong lịch sử nhân loại từng có những Ông Vua Bà Chúa, những kẻ độc tài dùng âm nhạc vào mục đích sùng bái cá nhân và cổ xúy cho quyền lực của họ, từ đó sinh ra vô số sản phẩm nhất thời. Từ những sản phẩm nhất thời chắc chắn không thể tạo dựng nên một nền âm nhạc bền lâu. Thời gian cho thấy tính nhất thời, dù là phục vụ yêu cầu chính trị nhất thời hoặc đáp ứng thị hiếu nhất thời, đều có thể lấn át chất lượng nghệ thuật, làm nghèo nàn đời sống âm nhạc, làm khô cằn và vô vị thẩm mỹ đại chúng.

Không thể phủ nhận rằng đời sống âm nhạc hôm nay đang khủng hoảng thiếu những tác phẩm có giá trị nghệ thuật và nhân văn, đang khủng hoảng thừa những hiện tượng cho thấy “tác dụng nghịch” của âm nhạc. Điều đáng lo ngại là món ăn tinh thần dành cho tuổi trẻ quá thiếu và yếu, còn sản phẩm tự chế của giới trẻ lại quá thừa và bừa. Sự thiếu hụt tác phẩm hấp dẫn giới trẻ chính là cơ hội cho những sản phẩm “lởm khởm” thả sức tung hoành. Làm sao ngăn ngừa được nguy cơ méo mó thẩm mỹ và nhân cách vì những sản phẩm “phi âm nhạc” như thế?

Cách loại trừ cái dở hữu hiệu nhất là đưa ra cái hay hơn để thay thế. Gây dựng môi trường âm nhạc lành mạnh không thể chỉ trông chờ vào nỗ lực của riêng giới nhạc, mà cần có sự hợp tác liên ngành: giáo dục, đào tạo, truyền thông, báo chí, xuất bản, tổ chức biểu diễn, sản xuất chương trình nghệ thuật… Và sự phối hợp liên ngành rõ ràng là phụ thuộc rất nhiều ở khả năng quản lý của những người cầm cân nảy mực.

Chúng ta cần vô cùng những nhà quản lý đủ tầm, đủ tâm để khích lệ sáng tạo những tác phẩm vừa hấp dẫn vừa có giá trị nghệ thuật và nhân văn cho đời sống âm nhạc hôm nay, làm giàu kho tàng văn học nghệ thuật âm nhạc của cộng đồng cho mai sau.

Thep TẠP CHÍ DU LỊCH

Tags: Lý luận nghệ thuật, Âm nhạc