Gót chân Achilles của ASEAN trong vấn đề Biển Đông

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), từ lâu được mô tả là mô hình thành công nhất của sự hội nhập khu vực trong thế giới hậu thực dân, đã ngày càng trở nên bất lực trong việc kiềm chế Trung Quốc làm xói mòn trật tự dựa trên quy tắc của khu vực vốn được định hướng bằng nguyên tắc không gây hấn, tránh xung đột và chủ nghĩa đa phương tự do.

Tác giả: Richard Javad Heydarian, nhà nghiên cứu học thuật, nhà bình luận và là nhà cố cố vấn chính sách. Hiên ông đang công tác nghiên cứu tại Đại học Quốc gia Chengchi; phó giáo sư giảng dạy tại Đại học De La Salle và đại học Ateneo De Manila. Bài viết được đăng trên Maritime Issues.

Cố Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu từng cảnh báo: “Phần của Trung Quốc chiếm trong cán cân thế giới đạt quy mô lớn đến mức thế giới phải tìm kiếm một sự cân bằng mới. Không thể xem nước này chỉ là một bên tham gia lớn khác, mà họ là bên tham gia lớn nhất trong lịch sử thế giới”.

Và chính ở khu vực Đông Nam Á, điểm trọng yếu chiến lược của Trung Quốc cổ đại, là nơi mà tác động của sự thay đổi địa chính trị mang tính chấn động này trở nên rõ ràng nhất. Những tranh chấp ngày càng căng thẳng tại Biển Đông, đã bước vào kỷ nguyên đối đầu có tính toán mới, là sản phẩm của những nỗ lực của Bắc Kinh thiết lập vành đai phòng thủ theo kiểu đế quốc, mở rộng biên giới vùng lãnh thổ “đất xanh” của mình, và thiết lập trật tự triều cống mới ở Đông Á.

Trung Quốc trơ trẽn bất chấp luật pháp quốc tế và nhạo báng các chuẩn mực của khu vực mà không bị trừng phạt, là do không có cơ chế Kant (triết gia Immanuel Kant – ND) để bảo vệ nền hòa bình vĩnh viễn trong khu vực.

Có hai nguồn gốc dẫn đến cuộc khủng hoảng này. Thứ nhất là bẫy thể chế trung gian của ASEAN, tức là việc không thể phát triển và thông qua các thủ tục đưa ra quyết định đối với tình hình thực tế địa chính trị mới, khi Trung Quốc thực thi phương pháp “chia để trị” tàn độc ở vùng ngoại vi nước này. Và thứ hai là một khoảng trống lãnh đạo đầy nguy hiểm, với nhà lãnh đạo nổi bật nhất ở Đông Nam Á, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte, hiện đang lãnh đạo nước này giữ vai trò điều phối viên quan hệ ASEAN-Trung Quốc, ngoan cố theo đuổi chính sách nối lại quan hệ với Trung Quốc bằng mọi giá thay vì bảo vệ lợi ích của các nước nhỏ hơn.

Bẫy thể chế trung gian

Nhà soạn kịch người Mỹ Arthur Miller từng nói: “Một kỷ nguyên có thể được xem là đã kết thúc khi những ảo ảnh căn bản về nó không còn”. ASEAN đang phải đối mặt với một thời khắc tương tự. Trong một nửa thế kỷ, thể chế khu vực này đã tận tâm vượt qua mọi khác biệt bằng cách hợp nhất khu vực đa dạng nhất thế giới này thành cộng đồng an ninh trên thực tế.

Không lâu trước đây, Đông Nam Á đã là điểm căng thẳng địa chính trị cực độ của Chiến tranh Lạnh, chìm trong việc hàn gắn những đứt gãy về ý thức hệ và tình trạng đối địch bạo lực của các siêu cường, điều đã phá hoại phần lớn bán đảo Đông Dương.

Ở khu vực Đông Nam Á quần đảo, các nước hậu thực dân mới dường như rơi vào bẫy đối đầu Konfrontasi, khiến Indonesia, Malaysia, Singapore và Philippines đối đầu với nhau. Đây là cuộc tranh đấu tàn bạo giành phạm vi lãnh thổ và tầm ảnh hưởng chiến lược tối đa.

Tuy nhiên, hiện nay, việc sử dụng hoặc đe dọa sử dụng chiến tranh làm công cụ giải quyết xung đột giữa các nước thành viên ASEAN gần như là điều không được nghĩ tới. Ngay cả đối với những tranh chấp biên giới có nguồn gốc từ lịch sử xa xưa, cho dù ở vùng Đông Nam Á lục địa hay quần đảo, thì giờ đây cũng trở thành vấn đề thuộc phán quyết của tòa án quốc tế.

Đây là một kỳ tích đáng kể ít nhất vì hai lý do. Trước hết, ASEAN thiếu mọi cơ chế đáng tin cậy như chế độ tiêu chuẩn Copenhagen của Liên minh châu Âu (EU), để hòa hợp (nếu không muốn nói là đồng nhất) mối quan hệ giữa các nước thành viên.

Thứ hai, ASEAN được xây dựng trong sự đa dạng chưa từng có, là quê hương của một trong những quốc gia lớn nhất (Indonesia) và nhỏ nhất (Brunei) cũng như nước giàu có nhất (Singapore) và nghèo nhất (Myanamar) trên thế giới, có các nền tảng tôn giáo (Hồi giáo, Cơ Đốc giáo, Phật giáo) và các chế độ chính trị vô cùng đa dạng.

ASEAN đã quản lý sự hội nhập khu vực tiến bộ này thông qua nguyên tắc tham vấn và đồng thuận, hai trụ cột chính của cái gọi là “phương thức ASEAN”. Tiến trình ra quyết định bao gồm tất cả này mang đến đủ tiếng nói và sự tin tưởng cho một tập thể đa dạng cùng nhau chung sống dưới một chiếc ô tổ chức chung.

Tuy nhiên, vấn đề là sự dàn xếp thể chế này không còn phù hợp trong thời đại hiện nay, giống như cách mà những chính sách đưa các nước thoát khỏi đói nghèo có thể đẩy họ vào bẫy thu nhập trung bình. Nguyên tắc đưa ra quyết định dựa trên sự đồng thuận thực tế cho từng thành viên, bất kể loại lợi ích hay mức độ trách nhiệm nào, cũng có quyền phủ quyết đối với phương hướng phản ứng của ASEAN đối với hầu hết những thách thức chiến lược, đặc biệt là những tranh chấp tại Biển Đông.

Như nhà ngoại giao người Singapore Barry Desker đã cảnh báo, kết quả cuối cùng của sự dàn xếp này là “các nước bên ngoài có khả năng định hình lập trường của các nước thành viên ASEAN đối với các vấn đề khu vực”. Điều này thể hiện rõ ràng nhất khi “Trung Quốc sử dụng tầm ảnh hưởng của họ đối với các nước thành viên ASEAN nhằm ngăn chặn bất kỳ quyết định nào có thể tác động đến việc họ ưu tiên các cuộc đàm phán song phương” hơn là sự can dự đa phương với ASEAN.

Như một hậu quả của bẫy thể chế trung gian, vì “phương thức ASEAN” không áp dụng được với tình hình thực tế địa chính trị mới, ASEAN đã rơi vào trạng thái tê liệt về thể chế trước những tranh chấp trên Biển Đông.

Nước cờ thí tốt nguy hiểm của Duterte

Con đường rõ ràng tiến về phía trước là thực thi công thức “ASEAN -X”, nơi mà sự đồng thuận không còn là lời biện hộ cho sự trì trệ, và xây dựng thể thức bỏ phiếu đa số chất lượng cao, đảm bảo rằng quyết định chiếm ưu thế là lợi ích của số đông, đặc biệt là những quyết định có nhiều rủi ro trực tiếp và trách nhiệm cao hơn. Cho đến nay, hầu như không nước nào mong muốn sự phát triển thể chế này, và do đó dẫn đến sự chán nản và suy giảm khả năng của ASEAN.

Tình trạng bất lực của thể chế khu vực này thể hiện rõ ràng giữa sự hung hăng dai dẳng của Trung Quốc nhằm vào các nước tuyên bố chủ quyền nhỏ hơn, từ việc quấy rầy ngư dân cho đến việc đe dọa các chuỗi cung ứng và hoạt động thăm dò năng lượng của họ trong khu vực. Tình hình trở nên xấu đi từng ngày khi Trung Quốc thay đổi thực tế trên thực địa một cách ép buộc mà không màng đến lợi ích của các nước ASEAN nhỏ hơn.

Trên thực tế, giờ đây Trung Quốc đã tiến tới giai đoạn cuối cùng trong nỗ lực thống trị Biển Đông, gần như đã hoàn thành hoạt động quân sự hóa các hòn đảo được cải tạo. Giờ đây, chúng ta đang chứng kiến tình trạng quân sự hóa các tranh chấp đầy nguy hiểm, với việc Bắc Kinh triển khai một hạm đội lực lượng dân quân kiêm ngư dân để tập hợp, bao vây và kìm kẹp tàu, binh lính và lãnh thổ của các nước tuyên bố chủ quyền nhỏ hơn trong khu vực.

Không có các thể chế vững mạnh, ASEAN có hai lựa chọn dự phòng. Một là cách tiếp cận chủ nghĩa đa phương, qua đó các nước thành viên cùng chung tư duy hợp tác dựa trên cơ sở phi thể thức xung quanh các vấn đề cùng quan tâm. Chẳng hạn, Philippines, Malaysia, Việt Nam và Indonesia có thể hợp tác trong việc xử lý tranh chấp ở Biển Đông cùng với cơ chế đa phương của ASEAN, điều cho đến nay đã tạo ra những kết quả tối thiểu.

Thể thức đa phương đã được thực thi một cách hiệu quả trong lĩnh vực hợp tác chống khủng bố, đặc biệt là sau khi thành phố miền Nam Philippines Marawi bị các nhóm thánh chiến vây hãm vào năm 2017. Tuy nhiên, cho đến nay, thể thức này chưa được áp dụng đối với tranh chấp Biển Đông, bất chấp đề xuất hợp tác bốn bên giữa Philippines, Malaysia, Việt Nam và Brunei.

Lựa chọn dự phòng thứ hai là sự hiện diện của một trung tâm lực hấp dẫn cá nhân, tức là các nhà lãnh đạo khu vực kiên quyết sẵn sàng bảo vệ lợi ích của ASEAN. Thủ tướng Malaysia Mahathir Mahamad có tiềm năng đảm nhận vai trò này, vì ông đã từng nắm giữ vai trò như vậy vào cuối thế kỷ 20 cùng với các nhà lãnh đạo người hùng khác trong khu vực. Tuy nhiên, vấn đề là Mahathir vẫn đang tập trung vào việc ổn định chính trị trong nước sau khi gây sốc vì thắng cử thủ tướng, điều đã đẩy nhanh sự thay đổi chế độ vào năm 2018.

Điều này khiến Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte trở thành nhà lãnh đạo xuất sắc nhất trong khu vực. Thay vì chống đối Bắc Kinh như người tiền nhiệm Benigno Aquino, người đã đưa các tranh chấp lãnh thổ lên tòa án quốc tế, nhà lãnh đạo Philippines hiện nay lại làm suy yếu năng lực của ASEAN.

Duterte đã làm điều này trên 3 cấp độ. Trước hết, là Chủ tịch ASEAN luân phiên trong năm 2017 và sau đó giữ vai trò điều phối viên quan hệ ASEAN-Trung Quốc, thực tế ông đã tuân lệnh Trung Quốc khi kêu gọi các cường quốc bên ngoài, đặc biệt là Mỹ và Nhật Bản, tránh xa những tranh chấp này.

Hơn nữa, trên thực tế ông đã phớt lờ và làm xói mòn phán quyết của Tòa trọng tài ở La Hay năm 2016, là bác bỏ hầu hết tuyên bố “đường 9 đoạn” bành trướng của Trung Quốc ở Biển Đông. Phán quyết của Tòa trọng tài có thể được xem là nền tảng chính để xử lý một cách công bằng và hợp pháp đối với các tranh chấp Biển Đông, bảo vệ lợi ích của các nước tuyên bố chủ quyền nhỏ hơn trong ASEAN.

Thứ ba, và cũng là nguy hiểm nhất, Duterte đã thực sự hợp pháp hóa những tuyên bố chủ quyền bành trướng của Bắc Kinh trong khu vực bằng cách bật đèn xanh cho tàu đánh cá Trung Quốc đi vào Vùng đặc quyền kinh tế của Philippines cũng như các thỏa thuận phát triển chung ở Reed Bank (bãi Cỏ Rong) – một bãi đá ngầm giàu năng lượng. Trên thực tế, Duterte đang hợp pháp hóa “đường 9 đoạn”. Khi đó, không còn nghi ngờ gì nữa, Trung Quốc nhìn nhận Duterte là người bạn quan trọng nhất. Tóm lại, Tổng thống Philippines đang nêu bật điểm yếu và khả năng dễ bị tổn thương của ASEAN đối với vấn đề Biển Đông.

Trong tương lai, khi ASEAN không có những cải cách về thể chế, thì ít nhất cũng nên ủng hộ chủ nghĩa đa phương dưới sự lãnh đạo mạnh mẽ hơn. Với việc Mahathir ra tín hiệu cho thấy ông có mục tiêu kéo dài thời gian nắm quyền của mình, có lẽ chính khách phi đảng phái Malaysia này có thể đảm nhận vai trò lãnh đạo rất cần thiết đó trong năm 2020, sau khi dần ổn định nền tảng chính trị trong nước của mình. Tuy nhiên, hiện nay, nhiều khả năng nhất ASEAN sẽ tiếp tục nhanh chóng rơi vào tình trạng không thích hợp.

Theo NGHIÊN CỨU BIỂN ĐÔNG

Tags: Biển Đông, Quan hệ Đông Nam Á - Trung Quốc, ASEAN