Di sản của Thucydides đối với lý luận quan hệ quốc tế hiện đại

Trải qua hơn hai thiên niên kỷ, tư tưởng của Thucydides vẫn tiếp tục chi phối các tranh luận học thuật, dự báo chiến lược và cả chính sách đối ngoại thực tiễn.

Trong dòng chảy dài của tư tưởng chính trị phương Tây, Thucydides – nhà sử học Hy Lạp cổ đại thế kỷ V TCN – không chỉ để lại dấu ấn sâu sắc qua tác phẩm Lịch sử chiến tranh Peloponnesus, mà còn được xem là một trong những “ông tổ” của lý luận quan hệ quốc tế hiện đại. Dù ông không viết một học thuyết chính trị rõ ràng, các phân tích của Thucydides về xung đột, quyền lực, đạo đức và nỗi sợ đã đặt nền móng cho trường phái hiện thực (realism) – một trong những trụ cột tư tưởng quan trọng nhất trong ngành quan hệ quốc tế.

Thucydides tiếp cận lịch sử với tinh thần phân tích, loại bỏ yếu tố thần thoại và siêu nhiên, thay vào đó nhấn mạnh yếu tố con người, động cơ quyền lực và sự tính toán thực dụng của các nhà nước. Chính điều này khiến ông trở thành một nguồn tham chiếu triết lý quan trọng cho các nhà nghiên cứu hiện đại. Trong cuộc chiến kéo dài giữa Athens và Sparta, Thucydides không chỉ thuật lại các sự kiện, mà còn đi sâu vào lý do vì sao chiến tranh xảy ra. Ông cho rằng nguyên nhân sâu xa không chỉ nằm ở những sự kiện bề nổi mà ở sự lo sợ ngày càng tăng của Sparta trước sức mạnh trỗi dậy của Athens – một luận điểm điển hình cho lý thuyết về “bẫy Thucydides” (Thucydides Trap) trong nghiên cứu xung đột giữa các cường quốc.

Quan điểm hiện thực trong lý luận quan hệ quốc tế xem thế giới như một hệ thống vô chính phủ, nơi các quốc gia hành động dựa trên lợi ích quốc gia và cân bằng quyền lực. Thucydides chính là người đầu tiên phản ánh tư tưởng này qua các đoạn đối thoại nổi tiếng như “Cuộc đối thoại Melian”, trong đó người Athens nói với người dân Melos rằng “kẻ mạnh làm những gì họ có thể làm, còn kẻ yếu chịu những gì họ phải chịu”. Lập luận này phản ánh quan điểm phi đạo đức, trung lập về quyền lực: đạo đức không phải là yếu tố quyết định trong quan hệ giữa các nhà nước, mà chính sức mạnh mới là yếu tố chi phối các hành động quốc tế.

Tư tưởng này trở thành điểm tựa cho các nhà lý luận hiện thực như Hans Morgenthau, người xem chính trị quốc tế là cuộc đấu tranh không ngừng giữa các quốc gia vì quyền lực và an ninh. Morgenthau thừa nhận Thucydides là người đầu tiên mô tả bản chất của chính trị quốc tế một cách sâu sắc và có hệ thống, dựa trên thực tiễn chứ không phải lý tưởng. Trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh, các học giả như Kenneth Waltz tiếp tục phát triển tư tưởng của Thucydides trong học thuyết hiện thực cấu trúc (neorealism), nhấn mạnh rằng chính cấu trúc vô chính phủ của hệ thống quốc tế buộc các quốc gia phải theo đuổi quyền lực để tồn tại, bất chấp ý chí hay đạo đức của người lãnh đạo.

Không chỉ ảnh hưởng đến trường phái hiện thực, Thucydides còn góp phần thúc đẩy những tranh luận học thuật với các trường phái khác như tự do (liberalism) và kiến tạo (constructivism), qua đó làm giàu thêm cho lý luận quan hệ quốc tế hiện đại. Trường phái tự do có thể phê phán ông vì quá bi quan về khả năng hợp tác giữa các quốc gia, còn kiến tạo luận chỉ ra rằng những ý niệm như “sợ hãi” hay “đối thủ” là sản phẩm của cấu trúc xã hội chứ không phải yếu tố khách quan. Tuy nhiên, chính vì tư tưởng của Thucydides quá vững chắc và dễ xác minh trong thực tiễn, ông trở thành đối trọng hữu hiệu để các trường phái khác phải đối thoại và phản biện, từ đó thúc đẩy sự phát triển tư duy trong toàn bộ ngành quan hệ quốc tế.

Trong thế kỷ 21, di sản của Thucydides lại một lần nữa được nhấn mạnh trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc. Khái niệm “bẫy Thucydides” được nhà sử học Graham Allison phổ biến nhằm cảnh báo rằng khi một cường quốc mới nổi đe dọa vị thế của một cường quốc hiện tại, chiến tranh gần như là điều không thể tránh khỏi – giống như Athens đối với Sparta. Dù không phải mọi ví dụ lịch sử đều dẫn đến xung đột, nhưng cách tiếp cận của Thucydides cho phép các nhà lãnh đạo hiện đại hiểu rõ hơn về các động lực tiềm ẩn của căng thẳng quốc tế, từ đó định hình chính sách ngoại giao dựa trên hiện thực thay vì lý tưởng hóa.

Tóm lại, di sản của Thucydides đối với lý luận quan hệ quốc tế hiện đại nằm ở việc ông xác lập một phương pháp phân tích quyền lực, nỗi sợ, lợi ích và đạo đức trong hệ thống vô chính phủ, làm nền móng cho trường phái hiện thực. Dù trải qua hơn hai thiên niên kỷ, tư tưởng của ông vẫn tiếp tục chi phối các tranh luận học thuật, dự báo chiến lược và cả chính sách đối ngoại thực tiễn. Thucydides không chỉ là sử gia, mà còn là một nhà tư tưởng chính trị, người đã gieo mầm cho những lý thuyết mang tính sống còn trong thế giới hiện đại đầy biến động.

CTV

Tags: Thucydides, Tư duy - nhận thức, Nghiên cứu quốc tế