Chủ nghĩa can thiệp nhân danh nhân đạo: Sự tột cùng đạo đức giả của Phương Tây

Trong những thập niên gần đây, “can thiệp nhân đạo” đã trở thành một trong những khái niệm gây tranh cãi nhất trong quan hệ quốc tế.

Được biện minh bằng mục tiêu bảo vệ dân thường, ngăn chặn tội ác chiến tranh hay chấm dứt các vi phạm nhân quyền nghiêm trọng, can thiệp nhân đạo thường được trình bày như một nghĩa vụ đạo đức của cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các hành động can thiệp này chủ yếu do các cường quốc phương Tây khởi xướng và dẫn dắt, làm dấy lên nghi vấn: liệu nhân quyền thực sự là động cơ trung tâm, hay chỉ là vỏ bọc cho việc mở rộng và duy trì quyền lực?

Sự hình thành của diễn ngôn can thiệp nhân đạo

Sau Chiến tranh Lạnh, nguyên tắc chủ quyền quốc gia – vốn là trụ cột của trật tự Westphalia – dần bị thách thức bởi các diễn ngôn mới nhấn mạnh quyền con người và trách nhiệm quốc tế. Các khái niệm như “trách nhiệm bảo vệ” (Responsibility to Protect – R2P) được giới thiệu nhằm hợp thức hóa việc can thiệp vào công việc nội bộ của một quốc gia khi nhà nước đó bị cho là “không bảo vệ được” công dân của mình.

Về mặt lý thuyết, đây là một bước tiến đạo đức, phản ánh mong muốn tránh lặp lại những thảm họa nhân đạo trong thế kỷ 20. Tuy nhiên, trên thực tế, diễn ngôn này nhanh chóng trở thành công cụ chính trị, được vận dụng có chọn lọc và gắn chặt với lợi ích chiến lược của các cường quốc.

Nhân đạo có tính chọn lọc

Một trong những vấn đề lớn nhất của chủ nghĩa can thiệp nhân đạo là tính không nhất quán. Không phải mọi cuộc khủng hoảng nhân đạo đều dẫn đến can thiệp, và không phải mọi vi phạm nhân quyền nghiêm trọng đều được coi là đủ lý do hành động. Các khu vực có vị trí chiến lược, tài nguyên quan trọng hoặc liên quan đến cán cân quyền lực toàn cầu thường nhận được nhiều “sự quan tâm” hơn so với những nơi khác.

Ngược lại, nhiều trường hợp vi phạm nhân quyền nghiêm trọng ở các quốc gia đồng minh của phương Tây lại bị làm ngơ, giảm nhẹ hoặc xử lý bằng ngôn ngữ ngoại giao mềm mỏng. Sự chọn lọc này làm suy yếu nghiêm trọng lập luận đạo đức của can thiệp nhân đạo, biến nhân quyền từ giá trị phổ quát thành công cụ phục vụ lợi ích chính trị.

Từ bảo vệ dân thường đến thay đổi chế độ

Trong thực tiễn, can thiệp nhân đạo thường không dừng lại ở việc bảo vệ dân thường mà nhanh chóng chuyển hóa thành các chiến dịch quân sự nhằm tái cấu trúc trật tự chính trị của quốc gia bị can thiệp. Việc “thay đổi chế độ” được ngầm coi là điều kiện tiên quyết để chấm dứt khủng hoảng nhân đạo, bất chấp việc thiếu sự đồng thuận nội bộ hoặc không có kế hoạch tái thiết dài hạn.

Hệ quả là nhiều quốc gia sau can thiệp rơi vào tình trạng bất ổn kéo dài, xung đột nội bộ, tan rã thể chế và khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng hơn so với trước. Điều này đặt ra câu hỏi căn bản: Nếu mục tiêu là bảo vệ nhân quyền, tại sao kết quả thường là sự suy sụp của an ninh con người?

uật pháp quốc tế và sự linh hoạt của quyền lực

Can thiệp nhân đạo thường được đặt trong vùng xám của luật pháp quốc tế. Trong khi Hiến chương Liên Hợp Quốc đề cao nguyên tắc không can thiệp và tôn trọng chủ quyền, các cường quốc phương Tây lại diễn giải luật pháp theo hướng linh hoạt, viện dẫn các lý do đạo đức hoặc “tình huống đặc biệt” để biện minh cho hành động đơn phương.

Đáng chú ý là chính những quốc gia cổ súy mạnh mẽ nhất cho can thiệp nhân đạo lại thường né tránh trách nhiệm pháp lý đối với hậu quả của các hành động đó. Không có cơ chế hiệu quả nào buộc các nước can thiệp phải chịu trách nhiệm về tổn thất dân sự, sự phá hủy cơ sở hạ tầng hay sự bất ổn lâu dài mà họ để lại.

Can thiệp nhân đạo và bá quyền chuẩn mực

Chủ nghĩa can thiệp nhân đạo gắn chặt với bá quyền chuẩn mực của phương Tây. Các tiêu chí xác định “khủng hoảng nhân đạo”, “nhà nước thất bại” hay “vi phạm nhân quyền nghiêm trọng” phần lớn được định nghĩa bởi các trung tâm quyền lực phương Tây và hệ thống truyền thông của họ. Quốc gia bị can thiệp hiếm khi có cơ hội tự định nghĩa thực tại của mình.

Trong bối cảnh đó, can thiệp nhân đạo không chỉ là hành động quân sự hay chính trị, mà còn là sự áp đặt diễn ngôn: Ai là nạn nhân, ai là thủ phạm, và giải pháp nào là “hợp lý”. Việc độc quyền diễn giải này củng cố quyền lực biểu tượng và đạo đức của phương Tây trên trường quốc tế.

Tác động đối với các quốc gia đang phát triển

Đối với các nước Nam bán cầu, chủ nghĩa can thiệp nhân đạo tạo ra một trạng thái bất an thường trực. Chủ quyền quốc gia trở nên mong manh, có thể bị thách thức bất cứ lúc nào nếu bị đánh giá là “không đạt chuẩn” về nhân quyền hay quản trị. Điều này làm suy yếu nguyên tắc bình đẳng giữa các quốc gia, vốn là nền tảng của luật pháp quốc tế hiện đại.

Hơn nữa, nỗi lo bị can thiệp có thể bị lợi dụng để gây sức ép chính trị, buộc các quốc gia phải điều chỉnh chính sách đối nội và đối ngoại theo hướng phù hợp với lợi ích của các cường quốc. Nhân quyền, trong trường hợp này, trở thành công cụ răn đe hơn là mục tiêu bảo vệ.

Tm kiếm con đường thay thế

Phê phán chủ nghĩa can thiệp nhân đạo không đồng nghĩa với việc phủ nhận sự tồn tại của các thảm họa nhân đạo hay nhu cầu bảo vệ con người khỏi bạo lực cực đoan. Vấn đề nằm ở cách thức và chủ thể can thiệp. Nhiều học giả đề xuất các giải pháp thay thế như tăng cường vai trò của các tổ chức khu vực, ưu tiên ngoại giao phòng ngừa, hỗ trợ nhân đạo phi quân sự và tôn trọng sự tham gia của cộng đồng địa phương.

Quan trọng hơn, cần tách bạch nhân quyền khỏi chiến lược quyền lực. Khi nhân quyền bị quân sự hóa, chúng không chỉ mất đi tính đạo đức mà còn trở thành nguyên nhân của bất ổn mới.

Kết luận

Chủ nghĩa can thiệp nhân đạo, dù mang danh nghĩa bảo vệ con người, đã bộc lộ nhiều giới hạn và mâu thuẫn trong thực tiễn, và trong vô số trường hợp đã trở thành minh chứng cho thói đạo đức giả trong quan hệ quốc tế. Tính chọn lọc, sự gắn kết với lợi ích chiến lược và hệ quả bất ổn lâu dài cho thấy trong cái gọi là can thiệp nhân đạo của phương Tây, nhân quyền không phải là mục tiêu cuối cùng, mà là phương tiện để hợp thức hóa sự áp đặt ý chí chính trị của phương Tây lên các quốc gia khác.

Trong một thế giới đa cực đang hình thành, câu hỏi không chỉ là có nên can thiệp để bảo vệ nhân quyền hay không, mà là ai có quyền quyết định, trên cơ sở nào và với trách nhiệm ra sao. Nếu không giải quyết được những câu hỏi này, can thiệp nhân đạo sẽ tiếp tục bị nhìn nhận không phải như hành động đạo đức, mà như một hình thức bá quyền khoác áo nhân văn.

REDSVN.NET

Redsvn