‘Bá quyền chuẩn mực’ – một hình thức mới của chủ nghĩa đế quốc Phương Tây

Bá quyền chuẩn mực của phương Tây, thông qua việc áp đặt “giá trị phổ quát”, đã trở thành một trụ cột quan trọng của quyền lực toàn cầu đương đại.

Trong thế giới hậu Chiến tranh Lạnh, quyền lực không còn chỉ được thể hiện bằng sức mạnh quân sự hay ưu thế kinh tế, mà ngày càng được thực thi thông qua khả năng xác lập và áp đặt các chuẩn mực được xem là “phổ quát”. Phương Tây, đặc biệt là Mỹ và các đồng minh châu Âu, đã xây dựng một hệ thống diễn ngôn trong đó các giá trị như dân chủ tự do, nhân quyền, pháp quyền hay tự do báo chí được nâng lên thành những tiêu chí phổ quát để đánh giá tính chính danh của mọi quốc gia. Hiện tượng này thường được các học giả gọi là bá quyền chuẩn mực (normative hegemony) – một hình thức quyền lực mềm nhưng có sức chi phối sâu rộng đối với trật tự quốc tế đương đại.

Khái niệm bá quyền chuẩn mực

Bá quyền chuẩn mực không chỉ là việc sở hữu những giá trị được thừa nhận rộng rãi, mà quan trọng hơn là khả năng định nghĩa thế nào là giá trị đúng, giá trị phổ quát, ai có quyền diễn giải chúng và ai có quyền phán xét việc tuân thủ. Trong bối cảnh này, phương Tây không đơn thuần “chia sẻ” các giá trị của mình, mà thiết lập chúng thành tiêu chuẩn chung, đồng thời tự đặt mình vào vị trí người giám sát, trọng tài và trừng phạt.

Điểm cốt lõi của bá quyền chuẩn mực nằm ở sự bất đối xứng quyền lực: những quốc gia đề xướng chuẩn mực thường cũng là những quốc gia có khả năng miễn trừ hoặc linh hoạt trong việc áp dụng chính các chuẩn mực đó đối với bản thân. Điều này khiến các giá trị vốn mang tính đạo đức – chính trị trở thành công cụ quyền lực.

“Giá trị phổ quát” hay giá trị phương Tây?

Một trong những luận điểm trung tâm của bá quyền chuẩn mực là khẳng định tính phổ quát của các giá trị chính trị phương Tây. Tuy nhiên, tính “phổ quát” này thường được xây dựng trên nền tảng lịch sử, văn hóa và trải nghiệm đặc thù của châu Âu – Bắc Mỹ, vốn không phản ánh đầy đủ sự đa dạng của các xã hội ngoài phương Tây.

Dân chủ tự do, với mô hình đa đảng cạnh tranh và bầu cử định kỳ, được coi là hình thức chính trị tối ưu, bất chấp thực tế rằng nhiều xã hội có truyền thống quản trị khác, ưu tiên ổn định, đồng thuận cộng đồng hoặc phát triển kinh tế. Nhân quyền thường được diễn giải thiên về quyền cá nhân theo tư duy tự do phương Tây, trong khi quyền tập thể, quyền phát triển hay quyền tự quyết dân tộc của các nước đang phát triển lại bị đặt ở vị trí thứ yếu.

Việc gắn nhãn “phổ quát” cho các giá trị này vô hình trung biến mọi khác biệt thành lệch chuẩn, và mọi con đường phát triển thay thế thành đối tượng cần “cải hóa”.

Cơ chế áp đặt chuẩn mực

Bá quyền chuẩn mực không vận hành một cách trực diện mà thông qua nhiều cơ chế tinh vi. Thứ nhất là diễn ngôn chính trị – truyền thông, nơi các hành động của quốc gia ngoài phương Tây thường được mô tả bằng ngôn ngữ đạo đức hóa, phân cực rõ ràng giữa “tốt – xấu”, “dân chủ – độc tài”, “văn minh – lạc hậu”.

Thứ hai là các thể chế quốc tế, nơi các tiêu chuẩn về quản trị, minh bạch, nhân quyền được lồng ghép vào các điều kiện viện trợ, vay vốn hoặc hợp tác. Dù mang danh nghĩa trung lập, các thể chế này thường phản ánh tương quan quyền lực bất bình đẳng, trong đó tiếng nói của các nước đang phát triển bị hạn chế.

Thứ ba là các biện pháp trừng phạt và cô lập, được biện minh bằng việc “không tuân thủ chuẩn mực quốc tế”. Trong nhiều trường hợp, các biện pháp này gây tổn hại trực tiếp đến đời sống người dân, trong khi hiệu quả cải thiện nhân quyền hay dân chủ lại rất hạn chế.

Tính chọn lọc và mâu thuẫn nội tại

Một đặc điểm nổi bật của bá quyền chuẩn mực phương Tây là tính chọn lọc. Các vi phạm nhân quyền, luật pháp quốc tế hay nguyên tắc dân chủ thường chỉ bị lên án mạnh mẽ khi xảy ra ở các quốc gia đối thủ hoặc ngoài quỹ đạo lợi ích chiến lược. Ngược lại, những hành vi tương tự của đồng minh phương Tây lại được biện minh, làm ngơ hoặc diễn giải nhẹ nhàng.

Sự mâu thuẫn này làm xói mòn tính chính danh của chính các giá trị được cổ súy. Khi chuẩn mực không được áp dụng nhất quán, chúng không còn là chuẩn mực đạo đức phổ quát mà trở thành công cụ chính trị. Điều này cũng lý giải vì sao ngày càng nhiều quốc gia hoài nghi về cái gọi là “trật tự quốc tế dựa trên luật lệ”.

Hệ quả đối với các quốc gia ngoài phương Tây

Đối với các nước đang phát triển, bá quyền chuẩn mực tạo ra áp lực phải “tự điều chỉnh” theo các mô hình ngoại lai, đôi khi không phù hợp với điều kiện lịch sử – xã hội cụ thể. Việc bị gắn nhãn “phi dân chủ” hay “vi phạm nhân quyền” có thể dẫn đến cô lập, trừng phạt, làm suy yếu năng lực phát triển độc lập.

Quan trọng hơn, bá quyền chuẩn mực hạn chế không gian tư duy và sáng tạo chính trị. Khi chỉ có một mô hình được coi là đúng đắn, mọi thử nghiệm thể chế thay thế đều bị xem là lệch chuẩn hoặc nguy hiểm, bất kể hiệu quả thực tiễn.

Thách thức và phản biện từ Nam bán cầu

Trong những năm gần đây, nhiều quốc gia và học giả Nam bán cầu đã đặt lại vấn đề về tính phổ quát của các giá trị phương Tây. Các diễn ngôn về đa dạng văn minh, quyền phát triển, chủ quyền quốc gia và không can thiệp ngày càng được nhấn mạnh như những đối trọng với bá quyền chuẩn mực.

Sự nổi lên của các trung tâm quyền lực ngoài phương Tây, cùng với các cơ chế hợp tác mới, cho thấy trật tự chuẩn mực đơn cực đang bị thách thức. Tuy nhiên, việc xây dựng một hệ chuẩn mực đa nguyên, tôn trọng khác biệt nhưng vẫn đảm bảo các giá trị nhân đạo cơ bản, vẫn là bài toán chưa có lời giải rõ ràng.

Kết luận

Bá quyền chuẩn mực của phương Tây, thông qua việc áp đặt “giá trị phổ quát”, đã trở thành một trụ cột quan trọng của quyền lực toàn cầu đương đại. Dù được khoác lên mình ngôn ngữ đạo đức và tiến bộ, hiện tượng này bộc lộ nhiều mâu thuẫn, đặc biệt là tính chọn lọc và bất đối xứng trong áp dụng.

Việc phê phán bá quyền chuẩn mực không đồng nghĩa với phủ nhận các giá trị như nhân quyền hay dân chủ, mà nhằm đặt lại câu hỏi: ai có quyền định nghĩa, ai được miễn trừ và liệu có tồn tại một con đường đa dạng hơn cho sự phát triển chính trị của nhân loại. Trong một thế giới ngày càng đa cực, thách thức lớn nhất không phải là tìm kiếm một hệ giá trị duy nhất, mà là khả năng chung sống giữa những khác biệt mà không biến chuẩn mực thành công cụ thống trị.

REDSVN.NET

Tags: Chủ nghĩa đế quốc, Nghiên cứu quốc tế, Bá quyền phương Tây