⠀
Vọng ngoại, sính hình thức – một căn bệnh của văn chương Việt
Không ít độc giả hoang mang trước tình trạng nhiễu loạn của văn chương sính hình thức và đặt câu hỏi: Tình trạng thái quá này liệu có xuất phát từ tâm lý tự ti và sính ngoại của một số tác giả Việt Nam (vì phải gắn với trào lưu nghệ thuật nào đó ở phương Tây thì tác phẩm mới có sự đột phá, có sáng tạo nghệ thuật khác biệt!?)
Tìm đọc cuốn sách có giá trị và để lựa chọn được cuốn sách như ý muốn, nhiều người đọc thường tìm hiểu qua báo chí với hy vọng đó sẽ là nơi cung cấp thông tin tin cậy. Nhưng đáng tiếc, đôi khi họ không khỏi hoang mang, vì chất lượng tác phẩm lại không tương ứng với thông tin từ báo chí.
Cách đây ít lâu, ở cửa hàng sách nọ, lời khen của nhiều nhà văn, nhà phê bình in dày đặc trên bìa 4, đặc biệt là Lời bạt do một nhà phê bình văn học nổi tiếng viết: “chỉ chừng khoảng hai mươi năm sau, người đọc lại đang đứng trước một thách đố mới. Văn mới (nếu có thể gọi như vậy) xuất hiện ngày một nhiều. Mà khởi xướng cho lần này đa số là các nhà văn trẻ, thậm chí rất trẻ. Các tác phẩm của họ đa số là tiểu thuyết, một thể loại vốn quá ngưỡng với tư duy văn học Việt Nam… Chừng ấy những cái “ngoại biên”, “phi/chưa chính thống”, “giải trung tâm”… đó càng làm khó cho sự tiếp nhận văn học hậu – Ðổi mới, tức đổi mới (không viết hoa) từ dưới lên, này”. Và theo nhà phê bình, thì cuốn sách là “điển hình của văn chương hậu – Ðổi mới. Nó có đầy đủ những đặc điểm của tiểu thuyết hậu – hiện đại”, đã khiến tôi tò mò. Dù không hiểu các khái niệm “ngoại biên”, “phi/chưa chính thống”, “giải trung tâm”, “hậu – Ðổi mới”, “hậu – hiện đại” là gì, tôi vẫn quyết định mua cuốn sách để tìm hiểu xem “thách đố mới”, “điển hình của văn chương hậu – Ðổi mới” mà nhà phê bình đã đề cập là như thế nào, liệu đó có phải là giá trị mới của văn học mà tôi còn chưa biết, hoặc cần phải biết hay không?
Về nhà tôi đọc ngay, và rất tiếc, dù rất cố gắng nhưng thật sự tôi không thể hiểu về nội dung cuốn sách. Theo cảm nhận của tôi, đó chỉ là một văn bản hỗn độn, lắp ghép, chắp vá. Tôi biết mình có thể bị chê cười vì đã “không đủ tầm để thưởng thức tác phẩm”, nhưng tôi vẫn nghĩ khác: Khi tác phẩm đã xuất bản, nó sẽ phải chấp nhận sự phán xét, thậm chí sự chê trách của độc giả. Sau lần đó, tôi rút kinh nghiệm bằng cách luôn cảnh giác với lời giới thiệu in kèm mỗi cuốn sách.
Tôi hiểu tác giả, đơn vị xuất bản phải chọn in các lời khen ngợi trên bìa thì mới gây hấp dẫn tò mò cho độc giả, như vậy mới bán được sách. Nhưng chẳng lẽ nhà phê bình nổi tiếng lại viết lời khen một cuốn sách dễ dãi đến vậy được sao? Tôi có nhu cầu đọc một cuốn sách hay, tôi bỏ tiền mua sách, tại sao lại đưa tôi đến một lựa chọn nhầm?
Vì tin vào sự khẳng định của cây bút nổi tiếng mà tôi gặp phải trường hợp đáng tiếc kể trên. Vậy khi đứng trước một rừng tác phẩm mới vừa xuất bản tôi biết căn cứ vào đâu để tìm cuốn sách hay? Tôi chuyển hướng mới, đó là tìm đọc thông tin trên báo chí. Tôi nhận thấy có một việc làm khá phổ biến là một tác phẩm chuẩn bị hoặc mới được xuất bản, lập tức xuất hiện các bài giới thiệu, quảng bá tác phẩm trên báo chí hay mạng xã hội; tác giả xuất hiện trên báo chí để trả lời phỏng vấn về tác phẩm mới của mình, những buổi ra mắt sách rầm rộ với sự xuất hiện của nhiều nhân vật tên tuổi… Trong thời đại thông tin, kinh tế thị trường, cạnh tranh như hiện nay, điều này tôi thấy cũng bình thường. Vì không chỉ nhà xuất bản, tác giả có nhu cầu quảng bá tác phẩm, mà chính độc giả cũng muốn tìm hiểu thông tin cuốn sách mới, từ đó quyết định tìm đọc ấn phẩm đó hay không. Tuy nhiên, theo dõi các hoạt động này, tôi thấy nổi lên một loại hiện tượng khiến tôi phân vân, thậm chí có phần hoang mang, đó là “hiện tượng sính hình thức” ở một số tác giả. Thay vì giới thiệu giá trị tác phẩm vừa xuất bản thế nào, tôi bắt gặp nhiều bài quảng bá rùm beng như: ra mắt tập thơ tân hình thức của nhà thơ X; tiểu thuyết hậu hiện đại của nhà văn Y mới xuất bản; nhà thơ Z vừa khởi xướng loại thơ phụ âm… Chưa hết, đọc các bài giới thiệu, phê bình cuốn sách, cũng như đọc trả lời phỏng vấn của tác giả, tôi thấy vấn đề thường được nhấn mạnh lại không phải là của nội dung có gì đặc sắc mà chủ yếu hướng về hình thức thể hiện. Và từ đó một số tranh cãi xuất hiện, đôi khi khá gay gắt, quanh việc tác giả có viết theo hậu hiện đại hay không, có phải là tân hình thức hay chỉ là phong cách sáng tác truyền thống? Ðiều ấy đã làm cho độc giả, dư luận bị mất phương hướng.
Từ bản thân mình và qua trao đổi với bạn bè, tôi tin là nhiều độc giả như tôi ít quan tâm tới hình thức tác phẩm. Nếu ai đó quan tâm, có lẽ cũng là do tò mò, đọc để xem tân hình thức là thế nào; thơ phụ âm làm ra sao… Nhưng những điều này có lẽ mới chỉ giúp chạm được vào “lớp vỏ” của tác phẩm văn học. Trong khi thiết nghĩ, điều quan trọng của một tác phẩm văn học là chất lượng tư tưởng – nghệ thuật của tác phẩm đó thì, rất tiếc với nhiều trường hợp, các phẩm chất này chỉ được đề cập một cách chung chung, mờ nhạt, khiến người đọc có cảm giác giờ đây nội dung tác phẩm chỉ là cái làm nền cho hình thức tác phẩm. Tuy nhiên, mặc cho nhiều độc giả vừa có phần tò mò, vừa băn khoăn trước nhiều trường phái sáng tác mới lạ làm tác phẩm hình như ngày càng rắc rối, khó hiểu hơn thì trên thực tế hiện tượng sính hình thức dường như lại được đón nhận có phần thái quá ở một số người sáng tác, một số nhà phê bình. Ðọc trên báo chí tôi thấy, thậm chí một số tác phẩm xuất hiện từ nửa thế kỷ trước cũng được nhà phê bình sính hình thức phân tích, soi chiếu thế nào đó để cuối cùng chứng minh tác phẩm và tác giả đã đặt nền móng hoặc góp phần thúc đẩy chủ nghĩa hậu hiện đại phát triển ở Việt Nam. Trong khi đó, qua các cuộc trò chuyện về văn học, “cha đẻ” của các tác phẩm này lại chia sẻ rằng mình viết trong tâm thế hoàn toàn khác, với ý đồ nghệ thuật khác, chứ không chủ định đặt “viên gạch” để “xây” một chủ nghĩa nào cả!
Tôi không rõ sự ồn ào thái quá về một số tác giả và tác phẩm có nằm trong mục đích của đơn vị xuất bản, tác giả hay không, nhưng sự “tiếp sức” của một số tờ báo, một số nhà phê bình khiến độc giả rối loạn và hoang mang trong việc đánh giá chất lượng một tác phẩm văn học, nhất là trước những thông tin coi tác phẩm như là “bước ngoặt quan trọng bậc nhất”; hay: “như một giá trị khu biệt, thách thức mọi cố gắng định loại”; hoặc: vừa xuất hiện trên tạp chí nọ, tác phẩm “đã gây kinh ngạc cho nhiều người, xôn xao văn giới hải ngoại và rồi trong nước”! Theo tôi, sự tôn vinh thái quá này đã tác động đến nhận thức của người viết khác, đặc biệt là tác giả trẻ, có xu hướng thích “nổi trội”, ảo tưởng về giá trị của văn chương sính hình thức. Vì thế mới xuất hiện kiểu tuyên bố: “tôi chấp nhận bán một số lượng giới hạn cũng như có một lượng độc giả nhất định hơn là đại trà và thừa mứa”. Nghe tác giả phát ngôn, tôi không khỏi thắc mắc bởi “độc giả nhất định” là năm hay 10 người? Nếu chỉ có thế, việc gì tác giả phải tốn công in một cuốn sách với số lượng tới 500 cuốn (số lượng rất thấp với mặt bằng chung!) để rồi sách không bán được, phải xếp xó trong kho? “Ðộc giả nhất định” nào thấy thú vị khi giữa một bài thơ tác giả lại chen vào giữa với các câu chữ chẳng ăn nhập gì, đại loại như: “Mà này thế này gọi là “tự sự” hay “độc thoại nội tâm” hay “dòng ý thức” gì đấy chứ không phải làm thơ đâu nhá”? Ðặc biệt, tôi thấy tác giả A là trường hợp rất khác lạ. Ông tỏ ra rất hào hứng với xu thế, trường phái văn học mới của thế giới đến mức cực đoan, như thể không có tân hình thức, không có hậu hiện đại thì tác phẩm chẳng có giá trị gì. Thậm chí khi trò chuyện với “fan hâm mộ”, tác giả này lại chê bai, giễu nhại sáng tác của các thế hệ trước như thể đó là thứ bỏ đi, chẳng đáng giá; và giờ đây một thế hệ mới đã hình thành, đang tiếp quản nền văn chương nước nhà, có sứ mạng phải thiết lập tiếng nói mới, phá tan cái gọi là “thành trì cũ”. Nói như thế, chẳng lẽ các tác phẩm văn học trước đây đều vô giá trị, đáng bỏ đi? Vẫn chưa hết, trong khi tác giả A tự hào, thậm chí khá ngạo nghễ về “đứa con tinh thần” có hình dáng khác lạ của mình, thì nhà phê bình nọ đã nồng nhiệt ca ngợi sự xuất hiện tác phẩm của tác giả A tạo ra một “bước ngoặt của văn học hậu hiện đại bằng cách tạo ra những không gian trò diễn kiểu khác, những chủ thể với những cấu trúc khác”! Thật kỳ lạ, vì văn chương đâu phải là sân khấu để tạo ra “những không gian trò diễn kiểu khác”?
Tôi từng hoang mang tự hỏi hay là mình lạc hậu, không bắt kịp xu thế thời đại, không biết thưởng thức văn học, hay văn chương hiện đại phải như vậy? May thay, tôi đã được đọc ý kiến của PGS, TS Nguyễn Văn Dân, khi ông đã chỉ ra: “Có thể nói, thuật ngữ “hậu hiện đại” đang trở thành một cái mốt trong các diễn đàn văn học”, “Không nhất thiết cứ mỗi khi muốn gây ấn tượng lại phải cầu viện đến thuật ngữ “hậu hiện đại”, để rồi lại phải vất vả cố công tìm kiếm các đặc tính để gán cho nó nhằm chứng minh cho quyền tồn tại của nó mà thực ra các đặc tính đó lại chính là của [chủ nghĩa] hiện đại”. Ông cũng dẫn một trường hợp nực cười: “trong cùng một chương sách do cùng một người viết, cùng một hiện tượng vừa được gọi là “hiện đại chủ nghĩa” lại vừa được gọi là “hậu hiện đại chủ nghĩa”! Ðiều đó cũng chứng tỏ là khi biên soạn giáo trình lý luận văn học, nhiều tác giả Việt Nam thấy có người nước ngoài nói các trường phái kia là hiện đại thì họ cũng nói theo, bây giờ thấy người khác nói là hậu hiện đại thì họ lại quay sang nói theo là hậu hiện đại”!
Không ít độc giả hoang mang trước tình trạng nhiễu loạn của văn chương sính hình thức và đặt câu hỏi: Tình trạng thái quá này liệu có xuất phát từ tâm lý tự ti và sính ngoại của một số tác giả Việt Nam (vì phải gắn với trào lưu nghệ thuật nào đó ở phương Tây thì tác phẩm mới có sự đột phá, có sáng tạo nghệ thuật khác biệt!?). Họ tưởng tượng ra giá trị và cố gắng chứng minh, song thay vì chứng minh bằng chính chất lượng của tác phẩm, thì họ lại đưa ra phát ngôn để định hướng độc giả! Và các tác phẩm sáng tạo theo phong cách “tạp pí lù” đó lại được khoác chiếc áo “tân hình thức”, “hậu hiện đại” mà độc giả không làm sao có thể hiểu nổi. Tôi nghĩ, đã đến lúc không chỉ đơn vị phát hành hay báo chí, mà chính tác giả, nhà phê bình cần có trách nhiệm để đặt tác phẩm vào vị trí đích thực của nó. Chỉ có như vậy mới giúp lành mạnh hóa môi trường văn chương, giúp người đọc chọn lựa những tác phẩm tốt để thưởng thức, từ đó thêm niềm say mê, gắn bó với văn chương.
Theo NGUYỄN HOÀNG VÂN ANH / NHÂN DÂN ONLINE (2015)
