Cổ vật bị cướp bóc và tội ác văn hóa của chủ nghĩa thực dân phương Tây

Việc phương Tây vẫn viện dẫn pháp lý từ thời thuộc địa để giữ lại những cổ vật họ đã chiếm đoạt cho thấy não trạng thực dân của họ vẫn chưa được gột rửa.

Lịch sử nhân loại, dù được dệt bằng những thành tựu rực rỡ, vẫn chất chứa vô số vết thương chưa lành, trong đó sâu sắc nhất là những mất mát văn hóa do chủ nghĩa thực dân phương Tây để lại. Khi nhìn vào những bảo tàng đồ sộ ở London, Paris, Berlin hay New York, người ta không chỉ thấy sự tráng lệ của các bộ sưu tập cổ vật mà còn thấy một sự thật đau lòng: vô số báu vật được trang bày ở đó không thuộc về các quốc gia đang trưng bày chúng, mà là di sản bị đánh cắp từ những vùng đất từng bị đô hộ, cướp phá hoặc đặt dưới ách kiểm soát của phương Tây trong suốt nhiều thế kỷ.

Tượng nữ hoàng Nefertiti trưng bày tại Bảo tàng Neues, Berlin, Đức. Ảnh: Artnet News.

Việc tượng nữ hoàng Nefertiti – một trong những tác phẩm điêu khắc nổi tiếng nhất của Ai Cập cổ đại – vẫn nằm trong Bảo tàng Neues ở Berlin là một ví dụ tiêu biểu. Nefertiti không phải là một món quà trao tặng, càng không phải là di vật tình cờ được tìm thấy và chia sẻ. Bức tượng bị mang đi trong thời kỳ Ai Cập chìm dưới sự can thiệp sâu sắc của các cường quốc châu Âu. Dù chính quyền Ai Cập qua nhiều thời kỳ đã yêu cầu hồi hương bức tượng, phía Đức luôn khước từ với các lý lẽ như “bảo tồn tốt hơn”, “giá trị trưng bày quốc tế” hoặc “quyền sở hữu hợp pháp theo thỏa thuận khai quật”. Những lập luận đó vốn xuất phát từ tư duy thực dân cổ điển: phương Tây là trung tâm văn minh, còn phần còn lại của thế giới chỉ là kho nguyên liệu văn hóa để họ sở hữu và diễn giải.

Trống đồng Sông Đà trưng bày tại Bảo tàng Guimet, Paris, Pháp. Ảnh: Wikipedia.

Tình cảnh không khác gì đối với những cổ vật Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Nhiều trống đồng Đông Sơn – trong đó có chiếc trống đồng Sông Đà, một trong những trống đẹp nhất từng được phát hiện – ngày nay đang nằm yên vị trong các bảo tàng Pháp và một số nước phương Tây. Các hiện vật này rời khỏi lãnh thổ Việt Nam trong bối cảnh đất nước bị cai trị dưới chế độ thực dân, khi hoạt động “nghiên cứu khảo cổ” thực chất gắn liền với việc thu gom, vận chuyển và đưa các báu vật về châu Âu như chiến lợi phẩm văn hóa. Ngoài trống đồng, nhiều linh vật, tượng, đồ thờ Champa, Óc Eo… có giá trị khảo cổ vô giá, cũng bị đưa đi theo những con đường không thể gọi là minh bạch.

Không chỉ Ai Cập hay Việt Nam, danh sách các quốc gia từng bị mất cổ vật trải khắp các châu lục. Nigeria vẫn đang đấu tranh để giành lại những bức tượng đồng Benin nổi tiếng, bị quân đội Anh cướp đi năm 1897 và hiện phân tán trong hàng chục bảo tàng phương Tây. Ấn Độ vẫn nỗ lực hồi hương các tượng thần bị đánh cắp từ các ngôi đền cổ trong thời kỳ thuộc địa. Mỗi món cổ vật ấy đều không chỉ là đồ vật nghệ thuật, mà là một phần ký ức của dân tộc, một mảnh ghép của lịch sử bị bứng khỏi cội nguồn.

Tất cả những trường hợp trên, khi đặt cạnh nhau, cho thấy một mẫu hình chung: chủ nghĩa thực dân phương Tây không chỉ chiếm lãnh thổ, khai thác tài nguyên, mà còn có tham vọng chiếm đoạt ký ức và căn tính của những dân tộc bị trị. Việc đem các cổ vật về châu Âu từng được ngụy biện bằng cái gọi là “bảo vệ văn minh nhân loại”, trong khi thực chất là hành vi tước đoạt quyền kể lại câu chuyện của chính những nền văn hóa ấy. Thay vì để các dân tộc tự diễn giải di sản của mình, các bảo tàng phương Tây đã mặc nhiên định nghĩa, phân loại, gắn nhãn và trình bày chúng theo khung tri thức châu Âu. Đó chính là một dạng bạo lực mang tính biểu tượng, kéo dài từ quá khứ tới hiện tại.

Bước sang thế kỷ 21, khi nhân loại ngày càng đề cao sự đa dạng văn hóa, bình đẳng giữa các quốc gia và tôn trọng di sản bản địa, việc tiếp tục duy trì tư duy coi phương Tây là trung tâm – nơi duy nhất có “đủ năng lực” để sở hữu và bảo vệ cổ vật – là điều không thể chấp nhận. Một chuẩn mực văn minh mới đang hình thành, trong đó các quốc gia có chủ quyền đối với di sản của mình, và quyền hồi hương cổ vật trở thành nguyên tắc đạo đức phổ quát. Nếu các thiết chế phương Tây vẫn viện dẫn pháp lý từ thời thuộc địa hay các thỏa thuận đầy bất bình đẳng để giữ lại những cổ vật họ đã đánh cắp, điều đó chỉ càng phơi bày sự bảo thủ và kiêu ngạo, cho thấy họ chưa thực sự bước ra khỏi cái bóng của quá khứ.

Vấn đề nghiêm trọng hơn nằm ở chỗ: việc các nhà chức trách phương Tây cố gắng bao biện cho sự chiếm giữ ấy chính là dung túng cho một dạng tội ác văn hóa. Khi người ta tiếp tục trưng bày các cổ vật bị cướp phá mà không thừa nhận bối cảnh bất công tạo ra chúng, tức là người ta đang hợp thức hóa bạo lực lịch sử. Đây không phải là chuyện của bảo tàng hay của quá khứ đơn thuần, nó liên quan tới phẩm giá của cả một dân tộc, liên quan tới quyền được làm chủ những chứng tích kể lại câu chuyện của cha ông. Một thế giới văn minh không thể chấp nhận việc các cường quốc giữ chặt tài sản văn hóa của nước khác mà lại tuyên bố mình đang “phụng sự nhân loại”.

Ngày nay, nhiều quốc gia đã bắt đầu quá trình đòi lại cổ vật bằng những con đường ngoại giao, pháp lý và vận động quốc tế. Các phong trào xã hội, các tổ chức học thuật, các nhà hoạt động văn hóa trên khắp thế giới cũng ngày càng lên tiếng mạnh mẽ hơn. Họ hiểu rằng việc hồi hương cổ vật không chỉ là trả lại hiện vật, mà là trả lại lịch sử, trả lại sự tự tôn cho cộng đồng nơi cổ vật thuộc về. Một chiếc trống đồng trở về Việt Nam, một bức tượng đồng Benin trở về Nigeria hay tượng Nefertiti trở về Ai Cập là sự khôi phục công bằng, là bước tiến của văn minh, là lời khẳng định rằng nhân loại tôn trọng lẫn nhau.

Không ai phủ nhận giá trị nghiên cứu và trưng bày của các bảo tàng phương Tây, nhưng điều đó không thể trở thành lý do biện minh cho sự chiếm giữ vô thời hạn. Những cổ vật bị mang đi trong bối cảnh bất bình đẳng phải được trả về nơi chúng sinh ra, nơi chúng có ý nghĩa thiêng liêng nhất đối với cộng đồng bản địa. Chỉ khi đó, thế giới mới có thể thực sự vượt qua di sản đen tối của chủ nghĩa thực dân, và mở ra một tương lai văn minh dựa trên tôn trọng, công bằng và hợp tác giữa các nền văn hóa.

Những gì bị cướp đi phải được trả lại. Và đối với các cổ vật – dấu ấn thiêng liêng của tổ tiên – nơi duy nhất chúng phải thuộc về chính là quê hương của chúng.

REDSVN.NET

Tags: Tội ác lịch sử, Chủ nghĩa thực dân, Cổ vật