Vì sao phụ nữ bị cấm mặc váy dưới thời vua Minh Mạng?

Trước thời Minh Mạng, phụ nữ nước ta từ Quảng Bình trở vào Nam thì mặc quần, còn từ Hà Tĩnh trở ra Bắc thì mặc váy.

Chiếc váy gắn bó với người phụ nữ miền Bắc từ rất sớm cho đến khi nhà Minh sang xâm chiếm nước ta vào đầu thế kỷ 15 thì càng ngày càng đẩy mạnh chính sách đồng hóa. Tháng 9 năm Giáp Ngọ (1414), chúng ra lệnh “cấm con trai, phụ nữ không được cắt tóc; phụ nữ phụ nữ thì mặc áo ngắn, quần dài, hóa theo phong tục phương Bắc” (Đại Việt sử ký toàn thư).

Sau khi khởi nghĩa Lam Sơn chiến thắng năm 1427, Lê Lợi lên ngôi nhà vua, lập ra vương triều Hậu Lê, nhờ đó mà “hơn hai chục năm tao loạn, 1 sớm dẹp im. Non sông từ đấy cải quan, quốc gia nhờ đấy im tĩnh” (Việt giám thông khảo tổng luận).

Sử sách không cho biết cách ăn mặc của nhân dân ta dưới thời vua Lê Thái Tổ và các triều vua kế tiếp, cho đến năm Cảnh Trị thứ 3 (1665) đời vua Lê Huyền Tông (1663-1671), nhà vua ra sắc dụ cấm phụ nữ phụ nữ mặc quần theo kiểu Tàu mà quay lại mặc váy theo trang phục truyền thống của dân tộc.

Đây là 1 trong 47 điều giáo hóa được công bố, triều đình còn ra lệnh cho “Các ty Thừa chính, Hiết sát các xứ và phủ, thị xã, châu, mỗi công môn phải sao 1 bản treo ở công các con thị trấn khiến cho việc. Ở các làng thì xã trưởng chép vào 1 tấm biển treo ở trong đình, cứ ngày hương ẩm, hội hợp già trẻ, trai gái trong làng, rồi đem giáo điều giảng đọc hiệu bảo, khiến cho mọi người biết mà khuyên răn để tiến lên phong tục tốt đẹp. (Khâm định Việt sử thông giám cương mục).

Vậy là, người phụ nữ miền Bắc quay quay lại mặc váy như trước đây. Tuy nhiên, đây chỉ là diễn biến từ đèo Ngang trở ra còn từ Quảng Bình trở vào thì lại khác.

Đó là bắt đầu từ năm 1558, khi Nguyễn Hoàng được vua Lê cho vào trấn thủ đất Thuận Hóa rồi sau đó cho kiêm nhiệm trấn thủ đất Quảng Nam, lúc đầu ông còn phải ra phương Bắc để hành lễ với vua Lê, nhưng đến năm 1559, vào cuối đời vua Lê Thế Tông (1573-1599), khi vua Lê chỉ còn hư vị thì ngay năm 1600, Nguyễn Hoàng đã khởi đầu chăm lo củng cố và vun đắp vùng đất Đàng Trong này để đối đầu với chúa Trịnh ở đất Bắc.

Đến đời Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765), ông đúc ấn quốc vương, định triều nghi và đưa ra một số cách tân để chứng tỏ sự tách biệt hoàn toàn với đất Đàng Ngoài, trong đó có những đổi thay về trang phục như: “Vào khoảng năm 1744 chúa Võ Vương ở phương Nam bắt dân gian cách tân trang phục. Theo giáo sĩ Koffler thì chúa bắt bỏ lối áo quần thô bỉ của người các con thị trấn ngoài, mà châm chước theo lối áo quần của người Tàu. Có lẽ từ bấy giờ, người phụ nữ các con thị trấn Trong khởi đầu mặc áo gài khuy và mặc quần, mà không mặc áo thắt vạt và mặc váy như người các con thị trấn Ngoài nữa”. (Việt Nam văn hóa sử cương)

Như, từ đời Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát hai ống thì người phụ nữ Đàng Ngoài dưới quyền vua Lê chúa Trịnh lại mặc váy.

Đến khi nhà Nguyễn dựng đế nghiệp năm 1802, để hiệp lực việc ăn mặc cho cả nước, vua Minh Mạng (1820-1840) đã hai lần ra sắc dụ bắt nhân dân Đàng Ngoài phải đổi thay cách ăn mặc theo người Đàng Trong.

Năm 1822, nhân dịp ra Hà thành nhận lễ thọ phong của nhà Mãn Thanh (Trung Quốc), vua Minh Mạng khó chịu khi thấy phụ nữ miền Bắc mặc quần một ống. Vì lẽ đó, sách Minh Mạng chính yếu cho biết năm Đinh Hợi (1827), vua đã ra lệnh bắt phụ nữ từ sông Gianh trở ra miền Bắc phải theo trang phục như miền trong, nhưng mệnh lệnh đó không được thi hành nên đến năm Đinh Dậu (1837) vua lại ban dụ rằng:

“Ngày trước, từ Linh Giang [sông Gianh] trở ra Bắc, dân vẫn mặc trang phục như tục cũ. Đã ban dụ truyền lệnh sửa đổi theo trang phục từ tỉnh Quảng Bình trở vào miền trong, để phong tục đồng nhất. Lại cho thời hạn đa dạng, khiến cho dân được thong thả may mua áo quần. Từ năm Minh Mạng thứ 8 đến nay, đã mười năm rồi, vẫn nghe nói dân chưa sửa đổi. Vả lại, từ tỉnh Quảng Bình trở vào Nam, mũ khăn, áo quần đều theo cách của nhà Hán, nhà Minh, xem hơi tề chỉnh. Theo phong tục cũ của người miền Bắc, con trai đóng khố, phụ nữ mặc áo thắt vạt, dưới mặc váy. Đẹp xấu đã thấy rõ rệt. Có kẻ đã theo tục tốt, cũng có kẻ vẫn giữ nguyên thói cũ, rẻ cố ý khiến cho trái mệnh trên? Các tỉnh thần nên đem ý ấy mà chỉ bảo, khuim dụ nhân dân. Hạn trong năm nay, phải đồng loạt đổi thay. Nếu đầu năm sau còn giữ theo trang phục cũ, sẽ bị tội”.

Để thực hành nghiêm chỉ dụ của vua, quan quân địa phương đã đốc thúc lính tráng bắt ép phụ nữ bỏ quần một ống. Các ngả các con thị trấn, chợ búa đều có lính canh giữ quan sát kỹ… Ai đi chợ còn mặc váy thì bị đuổi về.

Tình cảnh nhân dân bị cưỡng ép được sách Quốc sử di biên viết như sau: “Vua dụ rằng: Nhà nước ta lãnh thổ hiệp lực, phong tục há để hơic nhau? Tháng trước, các trấn thần Nghệ An, Thanh Hóa nhiều lần xin đổi áo quần nhân dân bản địa, đã được cho khiến cho theo lời xin. Nay toàn hạt Bắc thành cũng nên kịp thời cách tân, để hiệp lực chế độ. Nhưng dời đổi phong tục, việc mới khởi đầu mà dân gian giàu nghèo không đều, những nguyên liệu may mặc tốt phải xét theo mùa và tháng. Vì thế, thiết tha dụ cho các ngươi nên thông sức cho sĩ dân trong hạt, phàm những bí quyết áo quần đều nên theo như kiểu Quảng Bình trở vào Nam, chuẩn định từ cuối mùa xuân năm Minh Mạng thứ 10 (1829) đồng loạt đổi thay để tỏ nghĩa tuân theo phép vua.

Ngày tháng 10, cho sao lục chiếu ấy bằng giấy vàng đưa khắp toàn hạt: Không cứ nam, nữ, già, trẻ, kiểu cách áo quần đều phải sửa đổi lại, hạn 3 tháng, người nghèo thì cho 6 tháng. Bấy giờ lại dịch tự ý đến các chợ, thị trấn, nhà dân, nhiễu sự, hách dịch, bậy bạ gây ra mối tệ ở đấy, tiếng oán thán đầy các con thị trấn, khắp ngõ, nhưng quan lại che chắn bưng bít, vẫn khiến cho biểu tâu là dân tình vui mừng, tạ ơn”.

Việc cải đổi trang phục của vua Minh Mạng đã gặp phải sức chống cự của người dân Đàng Ngoài bằng hành động bất tuân phục và đặt ra những bài hò vè để chế diễu phản đối như:

Tháng sáu có chiếu vua ra;
Cấm quần không đáy người ta hãi hùng.
Không đi thì chợ không đông;
Đi thì phải mượn quần chồng sao đang.
Có quần ra đứng bán hàng;
Không quần ra đứng đầu làng trông quan.

Mặc dù lệnh cấm của vua Minh Mạng rất gắt gao nhưng vẫn chẳng thể nào khiến cho phai mờ truyền thống cũ và có thể thấy thực tại đến tận những năm 1940, khi mà triều Nguyễn cáo chung thì nhiều nơi ở miền Bắc, nhất là vùng nông thôn, chiếc váy vẫn còn đa dạng trong trang phục phụ nữ.

Theo PHỤ NỮ VIỆT NAM

Tags: Nhà Nguyễn, Minh Mạng, Thời trang