Những điều chúng ta thường hiểu sai về thời gian

Hầu hết chúng ta đều có xu hướng nghĩ rằng thời gian là tuyến tính, tuyệt đối và liên tục “cạn”. Nhưng điều đó có thực sự đúng không? Làm thế nào chúng ta có thể thay đổi nhận thức của mình để cảm thấy tốt hơn khi thời gian trôi qua?

Quan niệm khác nhau về thời gian

“Thời gian” là một danh từ được sử dụng thường xuyên nhất trong tiếng Anh. Chúng ta đều biết cảm giác như thế nào khi thời gian trôi qua. Hiện tại của chúng ta trở thành quá khứ ngay khi nó xảy ra; hôm nay sớm biến thành ngày hôm qua.

Nếu bạn sống ở vùng khí hậu ôn hòa, mỗi năm bạn sẽ thấy các mùa đến và đi. Khi chúng ta đến tuổi trưởng thành và già đi, chúng ta ngày càng nhận thức được những năm tháng trôi qua.

Các nhà khoa học thần kinh không thể tìm được một chiếc đồng hồ nào trong não chịu trách nhiệm phát hiện sự trôi qua của thời gian, song con người rất giỏi cảm nhận được sự trôi qua này. Hầu hết chúng ta sẽ nói về các chức năng thời gian khá rõ ràng: Nó trôi đi, với tốc độ phù hợp và có thể đo lường được, theo một hướng cụ thể – từ quá khứ đến tương lai.

Tất nhiên, quan điểm của con người về thời gian có thể không chỉ là sinh học, mà còn được định hình bởi văn hóa và thời đại của chúng ta. Bộ tộc Amondawa ở Amazon, là một ví dụ, không có từ chỉ “thời gian” – mà một số người nói họ không có khái niệm về thời gian như một khuôn khổ trong đó các sự kiện xảy ra.

Trong khi đó, thật khó để biết chính xác về mặt khoa học cách con người nhận thức về thời gian trong quá khứ như thế nào, vì các thí nghiệm về nhận thức thời gian chỉ được tiến hành trong 150 năm qua.

Nhà triết học Aristotle đã xem hiện tại như một thứ gì đó liên tục thay đổi và đến năm 160, Hoàng đế La Mã – triết gia Marcus Aurelius đã mô tả thời gian như một dòng sông của những sự kiện trôi qua. Ở phương Tây, nhiều người vẫn sẽ đồng nhất với những ý tưởng này.

Nhưng vật lý học lại kể một câu chuyện khác. Trong thế kỷ trước, những khám phá của Albert Einstein đã làm nổ tung các khái niệm về thời gian.

Ông cho thấy thời gian được tạo ra bởi mọi thứ. Thời gian đã không ở đó chờ đợi mọi thứ xảy ra trong nó và thời gian là tương đối, di chuyển chậm hơn nếu một đối tượng đang di chuyển nhanh.

Đúng là nhiều sự kiện trong vũ trụ có thể được sắp xếp theo thứ tự – nhưng thời gian không phải lúc nào cũng được phân chia gọn gàng thành quá khứ, hiện tại và tương lai.

Một số phương trình vật lý có tác dụng theo một trong hai hướng. Một vài nhà vật lý lý thuyết, chẳng hạn như nhà văn và nhà vật lý có sách bán chạy Carlo Rovelli còn đưa nó đi xa hơn, suy đoán rằng thời gian không trôi, thậm chí không tồn tại. Đó là một ảo ảnh.

Tính linh hoạt của các ký ức trong chúng ta làm cho việc hình dung trở nên khá dễ dàng.

Nhận thức sai về quá khứ

Một khía cạnh của nhận thức về thời gian mà nhiều người trong chúng ta đều có, đó là cách chúng ta nghĩ về quá khứ của chính mình: Như một loại thư viện video khổng lồ, một kho lưu trữ mà chúng ta có thể vào để lấy các cuốn băng video ghi lại những sự kiện trong cuộc đời của chúng ta.

Nhưng các nhà tâm lý học đã chứng minh rằng, trí nhớ tự truyện hoàn toàn không giống như vậy. Hầu hết chúng ta đều quên nhiều hơn những gì chúng ta nhớ, đôi khi quên cả những sự kiện đã xảy ra. Đôi khi, ngay cả lời nhắc nhở cũng không làm cho ta có thể nhớ lại được những ký ức.

Nhà tâm lý học Elisabeth Loftus đã thực hiện nhiều thập kỷ nghiên cứu về điều này, thuyết phục những người tham gia nghiên cứu rằng họ nhớ việc họ hôn một con ếch xanh khổng lồ hoặc họ đã từng gặp Bugs Bunny ở Disneyland (vì đây là một nhân vật của hãng phim Warner Bros, vì vậy điều này không thể xảy ra).

Ngay cả việc kể lại một giai thoại cho bạn bè của chúng ta có thể có, nghĩa là ký ức của chúng ta về câu chuyện đó khi đưa vào thư viện đã bị thay đổi một chút.

Một sai lầm khác mà chúng ta mắc phải là giả định rằng, tưởng tượng về tương lai hoàn toàn khác với nghĩ về quá khứ. Trong thực tế, hai quá trình được liên kết với nhau. Chúng ta sử dụng những phần tương tự của bộ não để hồi tưởng hoặc hình dung cuộc sống của chúng ta trong những năm tới.

Việc sở hữu những ký ức của chúng ta cho phép chúng ta tưởng tượng ra một tương lai, phối lại các cảnh để xem trước các sự kiện trong tương lai bằng một cửa sổ trong tâm trí. Khả năng này cho phép chúng ta lập kế hoạch và thử các giả thuyết tiềm năng khác nhau trước khi chúng ta thực hiện.

Những cảm giác tò mò này xuất hiện là do bộ não của chúng ta đối phó với thời gian. Một đứa bé, với rất ít ký ức tự truyện, sống trong hiện tại. Cô bé hạnh phúc. Cô bé đang khóc. Cô bé đói. Cô bé buồn rầu. Một em bé trải nghiệm tất cả những điều này, nhưng không nghĩ rằng tháng trước trời lạnh như thế nào hoặc lo lắng rằng nhiệt độ có thể sớm giảm trở lại.

Nhà tâm lý học Janie Busby Grant nhận thấy rằng, nếu bạn hỏi những đứa trẻ ba tuổi những gì chúng có thể làm vào ngày hôm sau, thì chỉ một phần ba có thể đưa ra một câu trả lời được đánh giá là hợp lý.

Khi nhà tâm lý học Cristina Atance cho trẻ nhỏ ăn một ít bánh quy, tiếp theo là tùy chọn thêm bánh quy hoặc một ít nước, điều không khiến bạn ngạc nhiên khi biết rằng, khát sau khi ăn muối, hầu hết bọn trẻ đều chọn nước.

Nhưng khi cô ấy hỏi chúng muốn có gì khi quay lại đây vào ngày hôm sau, hầu hết vẫn chọn nước. (Người lớn chọn bánh quy, biết rằng vào ngày mai họ sẽ lại cảm thấy đói.) Những đứa trẻ rất nhỏ không thể tưởng tượng bản thân trong một tương lai nơi chúng có thể cảm thấy khác với chúng tại thời điểm này.

Hàng ngày, chúng ta có thể tiếp tục đi bộ mà không cần phải nhớ rằng, Trái đất là hình cầu, mặc dù khi bạn ở trên mặt đất bạn cảm thấy thế giới bằng phẳng.

Chúng ta vẫn nói về Mặt trời mọc vào buổi sáng và lặn vào buổi tối, mặc dù chúng ta biết rằng đó là Trái đất chứ không phải Mặt trời đang chuyển động. Nhận thức của chúng ta không theo kịp với khoa học – và chúng ta chỉ có thể tạo ra trải nghiệm hàng ngày của chúng ta về thế giới bằng cách sử dụng các giác quan mà chúng ta sở hữu.

Một số nhà vật lý đề xuất rằng thời gian không tồn tại, nhưng nhận thức về thời gian – ý thức về thời gian của chúng ta – lại cho rằng thời gian có tồn tại.

Thời gian để thay đổi

Thay vì coi quá khứ, hiện tại và tương lai nằm trên một đường thẳng, chúng ta có thể nhìn vào ký ức của mình như một nguồn thông tin cho phép chúng ta nghĩ về tương lai. Khả năng này giải thích tại sao chúng ta có thể làm rất nhiều việc khiến chúng ta khác biệt – chẳng hạn như lên kế hoạch cho tương lai hoặc tạo ra một tác phẩm nghệ thuật.

Và vai trò quan trọng mà trí nhớ phải đóng trong quá trình này chẳng phải là một ý tưởng gì mới: Aristotle đã mô tả những ký ức không chỉ là kho lưu trữ cuộc sống của chúng ta, mà còn là công cụ để tưởng tượng về tương lai.

Điều này có nghĩa là những gì có vẻ như là một khiếm khuyết trước đây – khó nhớ lại quá khứ một cách chính xác – thực sự là một lợi thế. Nếu các ký ức được cố định như băng video thì việc tưởng tượng một tình huống mới sẽ rất khó khăn.

Trí nhớ của bạn linh hoạt đến mức, ngay lập tức bạn có thể triệu tập những ký ức cá nhân của bạn về con phố nơi bạn làm việc, nằm trên một tấm phao trông như thế nào, khuôn mặt của bạn bè ở trường phổ thông, hình ảnh của hoa nhiệt đới và cocktail.

Bạn không những định vị tất cả những ký ức này, chúng có thể cách nhau hàng thập kỷ, mà còn ghép chúng lại với nhau để tạo ra một cảnh bạn chưa từng chứng kiến hoặc thậm chí chưa từng nghe tới trước đây.

Về mặt nhận thức thì việc hình dung này nghe có vẻ là một công việc khó khăn. Trong thực tế, tính linh hoạt của các ký ức của chúng ta làm cho việc hình dung trở nên khá dễ dàng. Vì vậy, chúng ta không nên nguyền rủa những ký ức của mình khi chúng làm ta thất vọng.

Chúng được tạo ra để có thể thay đổi, để chúng ta có thể lấy hàng triệu mảnh ký ức từ những thời điểm khác nhau trong cuộc sống và kết hợp chúng lại để mang đến cho chúng ta những khả năng tưởng tượng vô tận cho tương lai.

Thực tế, khi trí nhớ của chúng ta về quá khứ bị tổn hại, thì khả năng nghĩ về tương lai của chúng ta cũng bị như vậy. Nhà thần kinh học Eleanor Maguire yêu cầu mọi người mô tả một khung cảnh tương lai tưởng tượng, trong đó họ đang đứng trong một bảo tàng.

Một số người nói bảo tàng có trần hình vòm. Những người khác nói bảo tàng có sàn làm bằng đá cẩm thạch. Vậy nên, thay vì nghĩ rằng, những ký ức của chúng ta giống như một kho video tiện dụng, chúng ta có thể nghĩ rằng ký ức của chúng ta về một sự kiện nào đó có thể chưa thật sự hoàn hảo – và chấp nhận rằng, những người khác có thể có những ký ức hoàn toàn khác về cùng sự kiện ấy.

Có câu hỏi tôi thường được hỏi nhất là, làm thế nào chúng ta có thể làm chậm thời gian? Ở tuổi trung niên, người ta cảm thấy các tuần và năm lướt qua rất nhanh. Nhưng một phần ý thức về thời gian trôi qua của chúng ta bị quy định bởi số lượng ký ức mới mà chúng ta đã tạo ra.

Khi bạn nhìn lại một kỳ nghỉ bận rộn, mặc dù nó diễn ra nhanh chóng vào thời điểm đó, khi nhìn lại, bạn có thể cảm thấy như thể kỳ nghỉ đó kéo dài khá lâu. Điều này là do tất cả những ký ức mới mà bạn đã tạo ra khi dành một tuần bên ngoài hành trình thông thường của bạn. Nếu bạn cảm thấy thời gian trôi qua nhanh, thì đây có thể là dấu hiệu bạn có một cuộc sống đủ đầy.

Trong khi đó, chúng ta cảm thấy thời gian trôi đi chậm hơn nếu bạn buồn chán hoặc chán nản hoặc cảm thấy cô đơn hoặc cảm thấy bị từ chối, không ai muốn tìm kiếm bất cứ cảm giác nào như thế.

Nhưng nếu bạn muốn rũ bỏ cảm giác bất ổn đó vào một tối Chủ nhật khi mà cuối tuần đã ùa về, có một điều bạn có thể làm: Liên tục tìm kiếm những trải nghiệm mới. Tham gia các hoạt động mới vào cuối tuần và ghé thăm những địa điểm mới, thay vì đi đến quán rượu hoặc rạp chiếu phim quen thuộc.

Một số hành trình quen thuộc, tất nhiên, là không thể tránh khỏi. Nhưng nếu bạn có thể tạo ra một cuộc sống cảm thấy vừa mới lạ vừa mang tính giải trí trong hiện tại, thì khi nhìn lại những tháng năm đó sẽ cảm thấy dài hơn.

Thậm chí thay đổi tuyến đường của bạn khi đi làm có thể tạo ra một sự khác biệt. Bạn tạo ra càng nhiều kỷ niệm cho mình trong cuộc sống hàng ngày, bạn sẽ cảm thấy những sự kiện đó diễn ra lâu hơn khi bạn nhìn lại.

Cách chúng ta trải nghiệm thời gian trong tâm trí sẽ không bao giờ phù hợp với những khám phá mới nhất trong vật lý. Mặc dù chúng ta không thể thay đổi cách não bộ nhận thức về thời gian, nhưng có những cách tốt hơn chúng ta có thể bắt đầu nghĩ về nó. Nhưng ngay cả khi đó, cách nó cong vênh trong một số tình huống nhất định sẽ tiếp tục gây bất ngờ và làm chúng ta bất an. Cuối cùng, có lẽ, Thánh Augustine đã mô tả thời gian hay nhất khi ông viết: “Thời gian là gì? Nếu không ai hỏi tôi, thì tôi biết. Nếu tôi muốn giải thích nó cho người hỏi, tôi không biết”.

Theo GIÁO DỤC & THỜI ĐẠI / BBC

Tags: Tư duy - nhận thức, Thời gian - Không gian